زمان‌شناسی و آثار آن از منظر اهل بیت(ع)
مدرس سطح عالی مرکز تخصصی تفسیر ائمه اطهار(ع) و پژوهشگر دکتری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: از منظر روایات اهل بیت(ع)، زمانه‌شناسی از خصوصیات اصلی مسلمان متدین خردمند و به طور خاص شاخصه دین‌شناس عاقل است.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی طبسی، مدرّس سطح عالی مرکز تخصّصی تفسیر ائمه اطهار(ع)، در یادداشتی به بررسی زمان‌شناسی و آثار آن از دیدگاه امام صادق(ع) پرداخته است. متن این یادداشت در ادامه از نظر می‌گذرد؛
در حدیثی معتبر از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ اللَّوَابِسُ؛ کسی که به زمانش آگاه است، شبهات به او یورش نمی‌برد». همچنین از همان امام(ع) به سند موثّق نقل شده که فرمود: «عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ عَارِفاً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَى شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِه؛ خردمند باید زمانش را بشناسد، به اصلاح خود مشغول باشد و زبانش را (از لغو و باطل) مراقبت نماید.»(1)، آن حضرت(ع) یکی از نشانه‌های رفتاری دین‌شناس خردمند را «شناخت اهل زمان»(عارفا بأهل زمانه) معرّفی کرده‌اند.(2)
روایات دیگری نیز از دیگر معصومان(ع) هم مضمون با روایت امام صادق(ع) وجود دارد. در حدیثی صحیح از امام رضا(ع) از امام باقر(ع) نقل شده که فرمود: «يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَكُونَ مَالِكاً لِنَفْسِهِ مُقْبِلًا عَلَى شَأْنِهِ عَارِفاً بِأَهْلِ زَمَانِهِ...؛ سزاوار است که مسلمان بر خود مسلّط و به اصلاح نفسش مشغول باشد، و اهل (مردم) زمانش را بشناسد.»(3) یا در وصیت امام علی(ع) به فرزند گرامیشان امام حسن(ع) نقل شده که فرمود: «..إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعَاقِلِ مِنْ أَنْ يَنْظُرَ فِي شَأْنِهِ، فَلْيَحْفَظْ لِسَانَهُ وَ لِيَعْرِفْ أَهْلَ زَمَانِهِ؛ عاقل باید به درونش با دقّت بنگرد، پس زبانش را نگاه دارد و اهل زمانش را بشناسد».(4)
مضمون مشترک این روایات آن است که زمانه‌شناسی از خصوصیات اصلی مسلمان متدیّن خردمند و به طور خاصّ شاخصه دین‌شناس عاقل است. مهمترین اثر «زمان‌شناسی» برای دینداران خردورز آن است که هیچ‌گاه مغلوب و مرعوب شبهات و رویدادهای شبهه‌انگیز قرار نمی‌گیرند.
مقصود از زمان‌شناسی
مقصود از زمان‌شناسی نه شناخت تقویم تاریخ و اجزاء زمان، بلکه فهم و درک صحیح، آگاهی عمیق و ارائه تحلیل دقیق نسبت به عملکردها و رفتارهای مردم زمانه است. به تصریح شارحان حدیث، زمان‌شناس کسی است که از رویدادهای زمان و عادت‌های رفتاری مردم دورانش آگاه است. حالات، صفات، عملکردها، عقاید و باورها، اهداف و انگیزه‌های رفتاری انسان‌ها را می‌شناسد، و گروه‌های حق و باطل، دوستان و دشمنان، نیکان و بدان، دینداران امانت‌دار و خائنان دین‌ستیز، گمراه‌کنندگان و هدایتگران، و پیروان حق و هواپرستان را از یکدیگر تشخیص می‌دهد.(5).
به تعبیر دیگر، در روایات اهل‌بیت(ع)، «زمان‌شناس» همان دین‌شناسِ دیندارِ خردمندی است که نسبت به مسائل، رویدادها، تحوّلات و جریان‌های فکری، فرهنگی و اجتماعی زمانه‌اش، بیدار است و آگاهی و بصیرت کامل دارد. طبق روایت امام صادق(ع)، اثر مهمّ «زمان‌شناسی» مصون بودن و مغلوب نشدن در برابر شبیخون حوادث شبهه‌انگیز فرهنگی است. «عالم» و «عارف» به زمانه در یورش‌های فکری ـ فرهنگیِ دین‌ستیزان، دوراندیش، هوشیار و محتاط است. در مقابل مکاتب و جریان‌های نوظهور فکری واکنش بهنگام، عالمانه، نقادانه، بصیرانه و به دور از انفعال دارد.
متدیّنِ «آگاه به زمان» با آمادگی، خودباوری، خودسازی و زیرساخت‌های مستحکم عقیدتی ـ معرفتی ایسم‌ها، فلسفه‌ها، اندیشه‌ها و رویدادهای فرهنگی زمانه‌اش را در ترازوی عقل و وحی ارزیابی می‌کند و در جستجوی اهداف پنهان و انگیزه‌های رفتاری پیشوایان و پیروان مکاتب گوناگون بر می‌آید. متدین، فرقه‌ها و نِحله‌ها و آیین‌ها را با شاخص عقل و وحی به «نیک» و «بد»؛ «حقّ» و «باطل»، و «هدایت‌گر» و «گمراه کننده» تقسیم می‌کند و هوشمندانه به شناسایی و جداسازی «دوستان» و «دشمنان» می‌پردازد. بی‌آنکه در این تحوّلات و رویدادهای شبهه‌برانگیز، خصوصاً اگر با جریان‌های فکری که طرفدارانش بسیار یا غالب هستند، روبرو شود، دچار جوّزدگی، دستپاچگی، خودکمتربینی، خودناباوری، هویت‌سوزی، بیگانه‌زدگی، خودباختگی یا از خودبیگانگی فرهنگی نمی‌شود.
عالم زمان‌شناس خردمندانه و مدبّرانه، مسائل و شبهات عصر خود را با محوریت عقل و معارف وحیانی (قرآن و عترت(ع)) پاسخ می‌دهد و از پیدایش پدیده‌های فرهنگی ضدّ دینی غافلگیر و شگفت‌زده نمی‌شود. همانگونه که از امیرالمؤمنین علی(ع) نقل است که فرمود: «أَعْرَفُ النَّاسِ بِالزَّمَانِ مَنْ لَمْ يَتَعَجَّبْ مِنْ أَحْدَاثِهِ؛ آگاه‌ترین مردم به زمان کسی است که از رویدادهایش شگفت‌زده نمی‌شود»(6).
العالم بزمانه
بی‌تردید امام صادق(ع) خود روشن‌ترین و پاک‌ترین مصداق مجسّم «العالم بزمانه» است. پیشوای دانا و انسان کاملی که در دوران اوج‌گیری تحوّلات فرهنگی و فعالیت فرقه‌ها و جریان‌های فکری، دانشگاه بزرگی را مبتنی بر آموزه‌های ناب قرآن و سنّت پیامبر(ص) بنیانگذاری کرد، پرسش‌ها و شبهات را در زمینه‌های مختلفی چون کلام، فقه، تفسیر و حدیث را پاسخ داد و به بازشناسی جریان‌های انحرافی و مکاتب باطل و گمراه‌کننده پرداخت.
آنچه امروزه از مکتب و سیره عملی امام صادق(ع) برای دین‌باوران و پیروان ایشان(ع) به ویژه عالمان دین درس‌آموز است، این است که نسبت به رخدادهای فکری و جریان‌های فرهنگی زمان خود آگاه و بصیر باشند، مسائل و شبهات دینی را ـ در حوزه‌های مختلف: اعتقادی، فقهی، تفسیری، حدیثی و تاریخی شناسایی کنند، و با خردورزی و بهره‌گیری حداکثری از معارف قرآن و عترت(ع) جامعه اسلامی را از شبیخون فرهنگی دشمنان مصون سازند.
1) الکافی، ج1، ص27؛ ج2،ص116؛ مرآة‌العقول، ج8، ص224.
2) الکافی، ج1، ص49.
3) الکافی، ج2، ص224؛ مرآة‌العقول، ج9،ص192.
4) امالی طوسی، ص146.
5) مرآة العقول؛ شرح ملّاصدرا؛ شرح مازندرانی؛ بحارالانوار.
6) غررالحکم، ص209؛ عیون‌الحکم، ص126.
انتهای پیام
