تهیه «آش بدرقه» در «عید تلخک» برای وداع با ماه صیام

به گزارش ایکنا؛ رفتارمندی انسان‌های باورمند به آیین؛ بی‌هیچ تردیدی و به گواه اسناد تاریخ، ردپایی از ابتدای زیست بشر روی این جهان اثیری دارد.

پیش ‌از نزول ادیان الهی، انسان باورمند به آیین؛ در ساحت طبیعت پیرامون که ارتزاق، معیشت و زندگی او را تأمین می‌کرد؛ تلاش می‌کرد تا به تقدیس مادرِ بخشنده زمین و آسمانی که بارانِ رحمتش تضمین‌کننده دوامِ حیات و بقای اوست بپردازد و پس ‌از نزول و پذیرش ادیان الهی توسط مردم، همان رفتارهای آیینی شکل آموزه‌های دینی به خود گرفت.

هرچه ادیان، فرائض و شعائر خود را جزئی‌تر و بر مناسبت‌های مختلف «سور» و «سوگ» استوار کردند؛ به همان میزان، تعدد و تکثر رفتارهای آیینی مردمان دین‌دار نیز گسترش پیدا کرد. امروز با قدرت می‌توان گفت که آنچه در ساحت کُنش‌های آیینی و رفتارواره‌های نمایشی مردمان باورمند به آیین تجلی یافته و بروز و ظهور پیدا کرده است؛ بی‌هیچ تردیدی نخ تسبیحی است که فرهنگ، تمدن، دین و شعائر آیینی بر مدار آن استوار است.

ماهِ مبارک «رمضان» به عنوان بزرگترین ماه مذهبی مسلمانان که ماهِ نزولِ قرآن و برکات آن به‌ عنوان کتاب آسمانی مسلمانان است؛ در میان مردمان فرهنگ‌مدار و باورمند به آیین ایرانیان تمدن‌ساز از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است. برهمین نمط است که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان؛ در ساحت موزاییک رنگارنگ از تنوع اقلیم‌ها، گویش‌ها، پوشش‌ها، آداب، رسوم و سنت‌های مختلف ملی و مذهبی؛ اجرای فرائض مذهبی و آیین‌های نمایشی مرتبط با این ماه از جایگاه والایی برخوردار است.

دال مرکزی تمامی این آیین‌ها، آموزه‌های دین هدایتگر و مبین اسلام منبعث از کتاب آسمانی مسلمانان -قرآن کریم- است و از مراسم سحرگاهی تا افطار و همچنین مناسبت‌های تقویمی چون میلاد بابرکت کریم اهل‌بیت امام حسن(ع) تا شهادت مولای متقیان، حضرت علی(ع) را دربر می‌گیرد. سرانجام رسیدن به ایستگاه پایانی آن ‌که یکی از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان، همان عید فطر است فرجامی بر آغاز رفتارهای آیین‌مند مردمان باورمند به دین اسلام، شعائر و فرائض هدایتگر آن است.

برهمین اساس خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) همراه با ایام این ماهِ پرفیض، تلاش می‌کند تا در سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های مردمان سرزمین‌مان در اقصی نقاط آن در حوزه رفتارهای آیینی و نمایشی مرتبط با ماه صیام بپردازد.

نوزدهمین گزارش از این سلسله مباحث به معرفی دو آیین «عید تلخک» و «آش بدرقه» باز می‌گردد که در ادامه از خاطرتان می‌گذرد.

آیین‌های بدرقه ماه رمضان و مهیا شدن برای عید فطر

آنچنان ‌که فصل مهمی از رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان مسلمان و تمدن‌ساز در ساحت همراهی با ماه مبارک رمضان به آیین‌های پیشواز این ماه بازمی‌گردد؛ فصلی دیگر از رفتارهای آیینی و خُرده‌روایت‌های نمایشی مردمان ایران‌زمین را می‌توانیم در آیین‌های مرتبط با پایان ماه مبارک رمضان که از آن به‌ عنوان آیین‌های بدرقه و وداع با ماه صیام نام‌ برده می‌شود رصد کنیم.

آیین‌هایی که در آن می‌توان هم رسیدن به یکی از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان جهان یعنی «عید فطر» را در قالب رفتارهای شادی‌آور در شکل کُنش‌های آیینی و نمایشی مردمان مسلمان و روزه‌دار ایرانی به نظاره نشست و هم سهمی از دل‌تنگی و ناراحتی آنها مبنی ‌بر پایان این ماه مبارک و صبری دوباره برای رسیدن ماه مبارک رمضان دیگر؛ که تمامی این شکل از رفتارهای حسی برآمده از بطن و متن اعتقادات مردمان مسلمان ایران زمین را در شکل مقدس و مبارک ماه نزول رحمت و برکت آسمانی مسلمانان یعنی قرآن مجید در ساحت ماه مهمانی خدا به نظاره نشست.

در میان آیین‌های متنوع بدرقه ماه مبارک رمضان و همچنین قرار گرفتن در آستانه عید بزرگ فطر می‌توان به دو آیین «آش بدرقه» و «عید تلخک» در رفتارها و کنش‌های آیینی و نمایشی مردمان سرزمین‌مان اشاره کرد.

تلخی درگذشتگان در کنار شیرینی عید فطر

«عید تلخک»؛ آیینی از مجموع آیین‌های بدرقه ماه رمضان و سلام به عید فطر است که در بسیاری از نقاط کشور اجرا می‌شود. استاد صادق عاشورپور در جلد پنجم از مجموعه ۱۰ جلدی گرانسنگ خود با نام «نمایش‌های ایرانی» درباره این آیین چنین نوشته است: «در اجرای آیین «عید تلخک»، بزرگان فامیل، ریش‌سفیدان و معتمدان هر منطقه و محله به دیدار خانواده‌هایی که طی ماه رمضان یا از ماه رمضان گذشته تا ماه رمضان جاری یکی از عزیزان‌ خود را از دست داده‌اند، می‌روند.

این افراد هنگام سحر، بعد از گفتن اذان صبح و اقامه نماز عید فطر نزد خانواده‌های داغدار می‌روند و بعد از دید و بازدید با آنها به شکل گروهی به زیارت اهل قبور رفته و بر آرامگاه درگذشتگان خود سفره‌ای از خوراکی‌ها و شیرینی‌های عید فطر می‌چینند. آنها این خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها را به عنوان خیرات یا نذری به دیگر افرادی که در آرامستان و گورستان شهر و روستا جمع شده‌اند تعارف می‌کنند و لحظات عید فرخنده فطر را در کنار عزیزان تازه ازدست‌رفته می‌گذرانند.

از برکت نام فاطمه(س) تا پخت نذری وداع با رمضان

آیین دیگری که به عنوان یکی دیگر از آیین‌های بدرقه ماه رمضان به شکل آیینی و جمعی برگزار می‌شود، برپایی آیین «آش بدرقه» است. محمدحسین ناصربخت، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه نمایش‌های ایرانی در مقاله‌ای درباره آیین «آش بدرقه» به ذکر این موارد پرداخته است: «بازه زمانی اجرای این آیین به دو روز پایانی ماه رمضان بازمی‌گردد. بنا به اعتقاد برگزارکنندگان و اجراکنندگان این آیین، هفت زن با نام «فاطمه» پخت آش را انجام می‌دهند و در شب آخر ماه رمضان، آش را به عنوان تبرک پشت سرگذاشتن یک ماه تمرین بندگی و تذهیب نفس میان مردم توزیع می‌کنند.»

گزارش از امین خرمی