اهمیت محیط زیست در اسلام با بصیرت‌نگری به آیات الهی

به مناسبت هفته محیط زیست، حبیب محمودی چناری، عضو هیئت علمی گروه پژوهشی مطالعات ناحیه‌ای پژوهشکده محیط زیست جهاددانشگاهی در یادداشتی که در اختیار ایکنای گیلان قرار داده، به تشریح دیدگاه اسلام و قرآن در خصوص محیط زیست پرداخته است که تقدیم مخطبان می‌شود.

«قرآن کریم در آموزه‌های خود بر مصونیت طبیعت، منابع طبیعی و تعادل زیست محیطی از هرگونه تجاوز و تعدی تأکید ورزیده است. در قرآن کریم بیش از 500 آیه وجود دارد که به موضوع محیط زیست و نحوه برخورد با آن می‌پردازد و در بسیاری از آیات، انسان را به مطالعه طبیعت، شناخت و احترام به عناصر آن دعوت می‌کند. در قرآن سوره‌های بسیاری به موضوع محیط زیست و عناصر آن پرداخته‌اند. سوره شریفه بقره، رعد، نحل، نور، عنکبوت، نجم، فجر، شمس، حدید، لیل، قمر، تین، ناس و… همگی به این موضوع اشاره می‌کنند.

در قرآن کریم برخی از واژه‌ها که به نوعی بر عناصر طبیعت اشاره دارند، بسیار تکرار شده‌اند. مانند ارض 461 بار، سماء 310 بار، ماء 64 بار، شمس 33 بار، جبل 39 بار و قمر 27 بار که نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه مهم محیط زیست و عناصر سازنده آن از نگاه قرآن است تا بر همگان آشکار شود که طبیعت تا چه میزان در زندگی بشریت نقش دارد. به حکم قرآن کریم همه چیز در جهان آفرینش بر پایه نظم و عدالت استوار است و هر چیزی به اندازه لازم آفریده شده است. در قرآن از نابود کردن و تخریب محیط زیست به‌عنوان اعتداء(تجاوز) نام برده شده و کسانی که رفتار ناشایست نسبت به محیط زیست داشته باشند، از رحمت و محبت خداوند محروم خواهند بود(مائده، ۸۶).

قرآن کریم سرشار از نشانه‌ها و حمکت‌هایی در وصف اهمیت و ارزش محیط زیست است که در این رابطه  به چند آیه شریفه اشاره می‌شود: سوره هود، آیه شریفه ۶۱ «هُوَ أَنشَأکُم مِّنَ الأرضِ وَ استَعمَرکُم فِیهَ؛ خداوند شما را از زمین خلق کرد و شما را مأمور آبادانی آن نمود». سوره مبارکه بقره آیه شریفه 27 «وَ یُفسِدُونَ فِی الأرضِ أولَئِکَ هُمُ الخاسِرُونَ؛ و آنان که در زمین فساد می‌کنند از زیان کارانند». سوره مبارکه انعام آیه شریفه 141 «وَ لا تُسرِفُوا إنَّهُ لا یُحِبُّ المُسرِفِینَ؛ اسراف نکنید که خداوند اسراف گران را دوست ندارد».

دیدگاه اسلام در خصوص محیط زیست

در دین اسلام حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، یک وظیفه دینی تلقی می‌شود. خداوند، طبیعت را هدفمند و هدفدار خلق و تمام مخلوقات را به لحاظ کمیت و کیفیت به اندازه و متناسب آفریده است. مؤید این جمله را گفتار خداوند در قرآن کریم است که می‌فرماید «ما هر چه آفریدیم به اندازه آفریدیم».

دین مبین اسلام مملو از توصیه‌های حفاظت از آنچه که خدا خلق کرده، است و این به مفهوم حفاظت از محل زیستن مخلوقات و یا همان حفاظت از محیط زیست است. در اسلام هرگونه رفتاری که منجر به فساد در عرصه محیط زیست شود نهی شده چراکه خداوند بارها در قرآن کریم درباره ایجاد فساد در روی زمین هشدار داده؛ از این‌رو حکومت اسلامی، کردار انسان را در مواجهه با محیط زیست، نظارت و کنترل کرده و علاوه‌ بر تنبیه افرادی که به محیط زیست آسیب می‌رسانند، به آنهایی که از نتیجه سوء کردارشان بر محیط زیست بی‌خبرند هشدار می‌دهد.

اسلام بین انسان و محیط زیست، جدایی قائل نیست و آنها را مکمل یکدیگر می‌داند، از این رو دین اسلام کامل‌ترین سفارشات را برای حفاظت از محیط زیست دارد و تمامی جنبه‌های انسانی را در ارتباطی هماهنگ و موزون با مسیر الهی، در قرآن کریم به تصویر کشیده است.

اسلام دیدگاه جامعی نسبت به هستی، حیات انسان و روابط بین آنها دارد؛ هرچند در هیچ یک از منابع اسلامی با موضوع و عنوان دقیق محیط زیست حکمی مطرح نشده ولی بدون تردید درباره آب، زمین، پاکی و ناپاکی، آتش‌سوزی و مسائلی از این قبیل، آیات، احادیث و احکام زیادی وجود دارد که به کمک آنها می‌توان مقررات دقیقی برای مسائل محیط زیست به دست آورد. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که «تَحَفَّظُوا مِنَ الْأَرْضِ فَإِنَّهَا أُمُّکُمْ...؛ زمین را محترم شمارید که مانند مادرتان است».

اسلام برای نظافت و بهداشت اهمیت فوق العاده‌ای قائل است و آن را از نشانه‌های ایمان می‌داند و نظر به زنده کردن زمین‌های موات و آباد کردن زمین دارد. در آیه ۶۱ سوره هود آمده است: «…هُوَ أَنشَأکُم مِّنَ الأًرضِ وَ استَعمَرکُم فِیهَا…؛ خداوند شما را در زمین خلق کرد و شما را به عمارت و آباد کردن زمین گماشت». در واقع اگر اسلام بر حمایت عناصر اساسی در محیط زیست و حفاظت آنها تأکید دارد، به خاطر خیر انسان و تأمین ضروریات و حاجت‌های انسان، چه نسل حاضر و چه نسل‌های آینده می‌باشد.

احکام علمی محیط زیست در اسلام، دارای دو بعد فردی و حکومتی است که در بعد اول هر فرد از جامعه اسلامی، در برابر محیط زیست مسئول است که شعاع آن چون جنبه فردی دارد محدود به توانایی فرد است. در بعد دوم حفاظت از محیط زیست جنبه اجتماعی دارد و شعاع قدرت آن وسیع است و براساس آن آحاد مختلف مردم به‌صورت شرعی به انجام وظیفه خویش در قبال محیط زیست مکلف هستند.

اسلام به‌عنوان آخرین و کامل‌ترین دین جهانی در حمایت از محیط زیست قدمتی تاریخی دارد و افزون بر اینکه لزوم آموزه‌های دینی نکته مثبت این حمایت‌ها به‌شمار می‌آید، توجه به محیط زیست در اسلام با بصیرت‌نگری به آیات الهی گره خورده و این نکته به حمایت از محیط زیست تقدس داده است. گذشته از جنبه‌های اخلاقی و معرفتی توجه به طبیعت که ناشی از نگاه توحیدی، یکپارچه دانستن هستی و احترام به آن است، احکام اسلامی که سامان دادن زندگی متعارف را نیز بر عهده دارند محیط طبیعی را در پرتو حمایت خود قرار داده‌اند. در مجموع حمایت اسلام از محیط زیست از برجستگی‌ها و افتخارات دین اسلام محسوب می‌‌شود به شکلی که امروزه با همه پیچیدگی‌های علوم زیست محیطی می‌تواند در حل چالش‌ها و بحران‌های زیستی و مدیریت آنها راهگشا باشد.

وظایف انسان در قبال طبیعت

برخی، ریشه بحران محیط زیست در جهان معاصر را دین می‌دانند. به اعتقاد ایشان، اغلب ادیان مانند مسیحیت و اسلام، خاصیت انسان‌مداری دارند که انسان را اشرف مخلوقات معرفی کرده و خلقت کائنات را برای او بیان می‌کند. اینگونه ادیان نه تنها دوگانگی را میان انسان و طبیعت بنیان نهاده‌اند، بلکه بر این مطلب نیز اصرار می‌ورزند که خدا اراده کرده آدمی طبیعت را به مقتضای غایات خاص خود استثمار کند.

گرچه براساس برخی آیات مانند «وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا» (جاثیه/13) یا «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا» (بقره/29) طبیعت برای انسان خلق شده و به تسخیر او در آمده است ولی معنای آنها استفاده آزاد و سلیقه‌ای به هر صورت ممکن نیست؛ براساس آیات دیگر قرآنی، انسان نسبت به محیط زیست و طبیعت مسخر تحت امر خویش، وظایفی دارد که مهمترین آنها عدم تخریب آن است.

آیات متعددی در قرآن کریم نظیر (اعراف/56) از افساد در زمین نهی می‌کنند؛ اگرچه مفسران بر اساس سیاق کلام، برخی از این دسته آیات را به فساد اعتقادی و فساد اخلاقی در قبال دیگر انسان‌ها مانند قتل، جنایت، غارت و ... حمل کرده‌اند ولی با توجه به اطلاق برخی دیگر از این دسته آیات، به نظر می‌رسد معنای آیه نهی از مطلق فساد در زمین است که تخریب محیط زیست مصداق بارزی از آن می‌باشد. با دقت در آیات قرآنی مانند (بقره / 164) روشن می‌شود آنچه خداوند برای انسان تجویز کرده، صرفا حق انتفاع از طبیعت است نه مالکیت بر آن. بر اساس مبانی حقوقی، کسی که حق انتفاع از چیزی به او اعطا شده حق تخریب و اتلاف عمدی عین مورد انتفاع را ندارد و در صورت اتلاف آن به خاطر قصور یا عمد، ضامن عین مورد انتفاع است و مورد سوال واقع می‌شود.

در اسلام، انسان به‌عنوان نماینده خداوند بر روی زمین، مسئولیت حفظ محیط زیست را به عهده دارد. بنابراین از نظر اسلام، وظایف انسان در قبال محیط زیست شامل حفظ تعادل طبیعی، جلوگیری از آلودگی، حفظ منابع طبیعی، مسئولیت اجتماعی و توجه به حقوق حیوانات می‌شود. به طور کلی از دیدگاه اسلام، حفظ محیط زیست یک وظیفه مسئولیت‌پذیرانه است که انسان باید به آن توجه و سعی کند تا از طریق اقدامات خود، محیط زیست را حفظ و از نابودی آن جلوگیری کند.

عوامل مؤثر بر محیط زیست سالم

محیط زیست سالم، به‌عنوان مجموعه‌ای از عناصر طبیعی از جمله هوا، آب، خاک، گیاهان، جانوران و دیگر موجودات زنده، توسط عوامل زیادی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. بعضی از عوامل تأثیرگذار بر محیط زیست عبارتند از آلودگی هوا، آلودگی آب، تخریب و نابودی زیستگاه‌های طبیعی، تغییرات اقلیمی، فرسایش خاک، تغییرات کاربری اراضی، استفاده نامناسب از منابع طبیعی هستند؛ به طور کلی، عوامل تأثیرگذار بر محیط زیست بسیار گسترده هستند و برخی از آن‌ها ممکن است به دلیل فعالیت‌های انسانی و برخی دیگر به دلیل عوامل طبیعی باشند. بنابراین، برای حفظ محیط زیست سالم، باید سعی کرد تا این عوامل را کاهش داده و به کاربرد مناسب منابع طبیعی و استفاده پایدار از آن‌ها توجه کرد.

از دیدگاه اسلام، عوامل زیادی بر محیط زیست سالم تأثیر می‌گذارند که شامل عدالت، عدم احترام به حقوق حیوانات، عدم  پایبندی به قوانین و مقررات، عدم  توجه به توسعه پایدار، عدم آگاهی و آموزش، عدم توجه به اثرات زیست محیطی، عدم توجه به اثرات زیست محیطی، عدم توجه به اثرات زیست محیطی می‌شود.

در اسلام، قواعدی برای توزیع منابع وجود دارد که می‌تواند به حفظ تعادل در محیط زیست کمک کند، حیوانات نیز حقوقی دارند. به همین دلیل، برخورد با حیوانات باید با احترام و مراعات این حقوق صورت گیرد. همچنین پایبندی به قوانین و مقررات حفاظت از محیط زیست از وظایف مهم انسان به‌شمار می‌رود، برای مثال ممنوعیت شکار غیرقانونی حیوانات و تخریب جنگل‌ها، از قوانینی است که باید پایبند به آن شد.

توسعه پایدار به معنای توسعه‌ای است که بر اساس احترام به محیط زیست و استفاده پایدار از منابع طبیعی صورت می‌گیرد. از دیدگاه اسلام توسعه پایدار برای حفظ محیط زیست بسیار مهم است. همچنین  آگاهی و آموزش درباره حفاظت از محیط زیست، می‌تواند به افزایش شناخت و آگاهی افراد در این زمینه کمک کند. از دیدگاه اسلام توجه به اثرات زیست محیطی فعالیت‌های انسان بسیار مهم است. باید به این نکته توجه کرد که فعالیت‌های انسان می‌توانند تأثیرات زیست‌محیطی منفی داشته باشند و باید سعی کرد تا این تأثیرات را کاهش داد یا از بین برد.

عدم توجه به محیط زیست در کشورهای اسلامی

در جوامع اسلامی، همانند سایر جوامع، عوامل مختلفی می‌تواند باعث عدم توجه به محیط زیست شود. برخی از این عوامل عبارتند از فقدان آگاهی و آموزش، فشارهای اقتصادی، عدم پایبندی به قوانین و مقررات محیط زیست، بی‌توجهی به مسئله محیط زیست، تأثیر فرهنگی، نبود یک سیاست محیط زیست قوی می‌باشند.

به طور کلی برای حفظ محیط زیست سالم، باید توجه به این موضوع را افزایش داد و سعی کرد تا با آگاهی و آموزش، پایبندی به قوانین و مقررات، توجه به تأثیرات اقتصادی و اجتماعی فعالیت‌های انسانی بر محیط زیست و ایجاد سیاست‌های محیط زیستی قوی، به حفظ محیط زیست سالم کمک کرد. در جوامع اسلامی، همچنین می‌توان از آموزه‌های اسلامی در خصوص حفظ محیط زیست و توجه به آن‌ها بهره برد. به‌عنوان مثال، اسلام به حفظ طبیعت و حیوانات و کاهش تولید زباله و آلودگی هوا و آب تأکید دارد. بنابراین با استفاده از این آموزه‌ها و ترویج آگاهی و توجه به محیط زیست در جامعه، می‌توان به حفظ محیط زیست سالم کمک کرد.

ترویج نگاه اسلام برای حفاظت از محیط زیست

اسلام به‌عنوان یک دین بزرگ و جامع، نگرشی کامل و جامع نسبت به محیط زیست دارد. در آیات و روایات اسلامی، حفظ محیط زیست به عنوان یک وظیفه مهم و اجتناب ناپذیر برای انسان بیان شده است. برای ترویج نگرش اسلامی در خصوص حفاظت از محیط زیست باید به افزایش آگاهی و آموزش، ارتقای قوانین و مقررات محیط زیستی، ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست، ایجاد اقداماتی برای کاهش تأثیرات فعالیت‌های انسانی بر محیط زیست، استفاده از آموزه‌های اسلامی در حفاظت از محیط زیست، همکاری با سایر سازمان‌ها و جوامع بین‌المللی، مسئولیت اجتماعی در حفاظت از محیط زیست توجه کرد.

می‌توان با برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌های آموزشی و ترویج مطالب مرتبط با حفاظت از محیط زیست در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، آگاهی و نگرش مردم را در جهت حفاظت از محیط زیست ارتقا داد. همچنین تلاش کرد تا قوانین و مقررات محیط زیستی در کشور بهبود یابد و به درستی اجرا شود. باید سعی کرد تا برای مردم، مفهوم حفاظت از محیط زیست به نحوی ترویج شود که آن‌ را به عنوان یک مسئولیت اجتماعی احساس کنند. اقداماتی مانند کاهش تولید زباله، بهبود کیفیت هوا و آب، ایجاد سیستم‌های حمل و نقل پایدار و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، انجام شود. اسلام به مسئولیت اجتماعی برای حفاظت از محیط زیست تأکید دارد و مسلمانان باید به‌عنوان یک قدرت اجتماعی، در حفاظت از محیط زیست به دیگران کمک کنند. به طور کلی، نگرش اسلامی به محیط زیست بسیار جامع و کامل است و مسلمانان باید در جهت حفاظت از محیط زیست، با توجه به این نگرش اقدام کنند.

دستورات دینی حفاظت از محیط زیست

دستورات دینی می‌تواند نقش مهمی در نجات زمین و حفاظت از محیط زیست داشته باشد. نقش دین در حفظ محیط زیست و نجات زمین بسیار مهم است. ادیان به‌عنوان یک راهنمای اخلاقی و فرهنگی، می‌توانند به افزایش آگاهی و ترویج اصول حفاظت از محیط زیست کمک کنند و برای مردم، مفهوم حفاظت از محیط زیست را به‌عنوان یک مسئولیت اجتماعی ترویج دهند. همچنین، ادیان می‌توانند به تعیین سیاست‌های دولتی کمک کنند و بهبود قوانین و مقررات محیط زیستی در کشورها منجر شوند.

همانطور که در نظرات اسلامی درباره محیط زیست مطرح شد، اسلام به‌عنوان یک دین بزرگ و جامع، نگرشی کامل و جامع نسبت به محیط زیست دارد و از مسلمانان خواسته شده که به‌عنوان ولی الله و خلیفه او در زمین، از محیط زیست مراقبت کنند و آن را حفظ کنند.

علاوه بر اسلام، دین‌های دیگر نیز به حفاظت از محیط زیست تأکید دارند. به‌عنوان مثال در مسیحیت، مسئولیت مردم نسبت به محیط زیست و طبیعت به‌عنوان یک هدیه از خداوند، بیان شده است. در هندوئیسم، طبیعت به‌عنوان یک جزء از خداوند و مقدس برشمرده شده است. از این‌رو دستورات دینی، به‌عنوان یک راهنمای اخلاقی و فرهنگی، می‌توانند به افزایش آگاهی و ترویج اصول حفاظت از محیط زیست کمک کنند و برای مردم، مفهوم حفاظت از محیط زیست را به عنوان یک مسئولیت اجتماعی ترویج دهند.

همچنین دستورات دینی می‌توانند به تعیین سیاست‌های دولتی کمک کنند و بهبود قوانین و مقررات محیط زیستی در کشورها منجر شوند. بنابراین، دستورات دینی می‌توانند نقش مهمی در نجات زمین و حفاظت از محیط زیست بازی کنند و می‌توانند به عنوان یک راهنمای اخلاقی و فرهنگی برای افراد و اجتماعات، در جهت حفاظت از محیط زیست مؤثر باشند.

نقش نخبگان و فرهیختگان در توجه به محیط زیست

نخبگان نقش بسیار مهمی در توجه به محیط زیست و حفاظت از آن دارند. این افراد به دلیل داشتن دانش، تجربه و قدرت تصمیم‌گیری، می‌توانند در تعیین سیاست‌ها و اقدامات مربوط به محیط زیست در سطح دولتی، خصوصی و اجتماعی نقش مهمی بازی کنند.

نخبگان می‌توانند با ارائه راهکارهای مبتنی بر دانش و تجربه، به بهبود وضعیت محیط زیست و حفاظت از آن کمک کنند. آن‌ها می‌توانند از طریق تحقیقات و تحلیل‌های علمی، به شناسایی مشکلات محیط زیستی و ارائه راهکارهای مناسب برای حل آن‌ها بپردازند.

علاوه‌بر این، نخبگان می‌توانند با ایجاد افکار عمومی مثبت و ارائه آموزش‌های مرتبط با محیط زیست، به افزایش آگاهی عمومی و ارتقای فرهنگ حفاظت از محیط زیست کمک کنند. آن‌ها می‌توانند از طریق رسانه‌ها، نشریات، کنفرانس‌ها و سخنرانی‌ها، به ترویج مفاهیم حفاظت از محیط زیست و شناساندن دستاوردهای حاصل از اقدامات مربوط به آن کمک کنند.

در نهایت، نخبگان می‌توانند با ایجاد فشارهای سیاسی و اجتماعی، به تعیین سیاست‌های مربوط به محیط زیست در سطح دولتی و خصوصی کمک کنند. با ایجاد فشارهای اجتماعی و مطالبه به عملیاتی شدن پروژه‌های محیط زیستی و تصمیم‌گیری‌های مرتبط با آن، نخبگان می‌توانند به حفاظت و بهبود وضعیت محیط زیست کمک کنند. در مجموع نخبگان با داشتن دانش، تجربه و قدرت تصمیم‌گیری، می‌توانند در توجه به محیط زیست و حفاظت از آن نقش مؤثری بازی کنند و برای بهبود وضعیت محیط زیست، اقدامات موثری را انجام دهند.

نقش دانشگاه‌ها و حوزه‌ علمیه در حفاظت از محیط زیست

در این بین نقش دانشگاه‌ها و مراکز علمی بسیار پررنگ خواهد بود. دانشگاه‌ها به‌عنوان مراکز آموزشی، پژوهشی و فرهنگی، نقش مهمی در توجه به محیط زیست و حفاظت از آن دارند. این مراکز می‌توانند با ارائه آموزش‌های مرتبط با محیط زیست، ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست و آگاهی عمومی، به بهبود وضعیت محیط زیست و حفاظت از آن کمک کنند.

دانشگاه‌ها می‌توانند در رشته‌های مختلف دوره‌های آموزشی مرتبط با محیط زیست ارائه کنند. این دوره‌ها می‌توانند شامل موضوعاتی مانند حفاظت از گونه‌های حیات وحش، مدیریت پسماندها، انرژی‌های نو، کاهش آلودگی هوا و آب، حفاظت از خاک و آبخیزداری و ... باشند. این دوره‌ها به دانشجویان امکان می‌دهند تا با مفاهیم و اصول حفاظت از محیط زیست آشنا شوند و در آینده در شغل‌های مختلف، به بهبود وضعیت محیط زیست کمک کنند.

علاوه‌ بر آموزش، دانشگاه‌ها می‌توانند با انجام پژوهش‌های مرتبط با محیط زیست، به شناسایی مشکلات محیط زیستی، ارائه راهکارهای مناسب و ارزیابی اثرات محیطی اقدام کنند. این پژوهش‌ها می‌توانند شامل موضوعاتی مانند کاهش گازهای گلخانه‌ای، مدیریت منابع آب، مدیریت پسماندها، حفاظت از تنوع زیستی، انرژی‌های نو و ... باشند. همچنین، دانشگاه‌ها می‌توانند با برگزاری همایش‌ها، کنفرانس‌ها، سخنرانی‌ها و نشریات مرتبط با محیط زیست، به ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست و ارتقای آگاهی عمومی کمک کنند.

حوزه علمیه هم می‌تواند با ارائه مفاهیم و ارزش‌های دینی و مذهبی، به ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست کمک کند. بسیاری از دین‌ها و مذاهب، به حفاظت از محیط زیست توصیه می‌کنند و به عنوان قسمتی از شریعت، این موضوع را مورد تأکید خود قرار داده‌اند. حوزه علمیه می‌تواند با ترویج این ارزش‌ها، به آگاهی عمومی و فرهنگ حفاظت از محیط زیست کمک کند.

به طور کلی، حوزه علمیه و دانشگاه‌ها با ارائه آموزش‌های مرتبط با محیط زیست، انجام پژوهش‌های مرتبط با این حوزه و ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست، می‌توانند به بهبود وضعیت محیط زیست و حفاظت از آن کمک کند.»