نامگذاری شیعه به جعفری توسط امام صادق(ع)/ نقد نظر مدرسی طباطبایی درباره عصمت

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدصفر جبرئیلی، استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 25 اردیبهشت در نشست علمی «واکاوی اندیشه‌های کلامی مذهب جعفری» گفت: امام صادق(ع) مدتی از عمر شریفشان را در زمان امام باقر(ع) سپری کردند و بیش از 30 سال سن داشتند که به امامت رسیدند و امام شرایط دو دوره متفاوت یعنی اموی و بنی‌عباس را ملاحظه کرد و شرایط 10 خلیفه را دید و در بین اینها دو خلیفه شاخص یعنی هشام و منصور هم وجود داشت و همه قبول دارند که در بین بنی‌امیه و در تیره عباسی، منصور جزء چند نفر برتر آنهاست.  

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه مدیریت امام در چنین شرایطی خیلی مهم است، افزود: شهید مطهری از تعبیر امامت و رهبری استفاده کرد و اینکه ائمه(ع) در سخت‌ترین شرایط مردم و شیعه را هدایت کردند و آنچه امروز در دست ماست محصول زحمات ائمه(ع) هدی است.

جبرئیلی با بیان اینکه مقام معظم رهبری کتابی با عنوان غنا نوشته‌اند، اظهار کرد: ایشان که شاگرد ائمه(ع) هستند می‌فرمودند که قبل از انقلاب یک دور 22 جلد کتاب الاغانی ابوالفرج اصفهانی را مطالعه کردند تا در این کتاب از آن استفاده کنند؛ بنابراین نباید فقط به ظواهر نگاه کنیم و ائمه(ع) در پشت پرده زحمت فراوانی را برای ترویج تشیع متحمل شدند.

وی با بیان اینکه از قدیم تاکنون اتهاماتی متوجه شیعه و شیعیان بوده و هست، اضافه کرد: این اتهامات از سوی کسانی چون آقای مدرسی هم بیان شده است، مایکل کوک، رفیق آقای مدرسی هم باز به برخی اتهامات از جمله در بحث کلام شیعه پرداخته و آن را زیر سؤال برده است، در حالی که آیت‌الله سبحانی فرموده‌اند که یکی از وجوه نامگذاری دانش کلام به این نام به این دلیل است که متکلمان به کلام امام علی(ع) استناد می‌کردند. 

امام سجاد؛ بنیانگذار اولین مدرسه شیعه

جبرئیلی با اشاره به اینکه اولین مدرس شیعی امامیه از سوی امام سجاد(ع) تأسیس شد که اگر ایشان نبود مکتبی هم وجود نداشت، تصریح کرد: بهترین پاسخ را به این افراد را کسانی چون شیخ مفید در قدیم و آیت‌الله سبحانی و مقام معظم رهبری داده‌اند. ما کلمات فراوانی از امام علی(ع) و پیامبر(ص) داریم که از طریق ائمه(ع) بعدی نقل شده است. بنابراین حدیث و کلام شیعه داریم. گاهی اوقات برای اینکه رقیب، ما را حذف کند اتهاماتی می‌زنند که شبیه همان اتهامی است که به امام علی(ع) زدند که مگر ایشان نماز هم می‌خواند؟ الان هم کسی نمی‌تواند بگوید شیعه نماز می‌خواند یا نه؟ به همین دلیل سراغ یکسری اتهامات علمی‌ می‌روند. یکی دیگر از اتهامات، نسبت‌ دادن اعتزال به شیعه است. البته باید به خدمات صحیح معتزلیان به جایگاه شیعه و امام علی(ع) ارج بنهیم، ولی با آنها اختلافاتی هم داشته‌ایم.

جبرئیلی با بیان اینکه ما تشیع و امامت را ادامه نبوت می‌دانیم، اظهار کرد: در دوره امام صادق(ع) مدارس مختلفی با عناوین مختلف مانند قدریه و معتزله و... از سوی رهبران فرق مذهبی باز شده بود و به همین دلیل مکتب و مدرسه جعفری از سوی امام صادق(ع) با این عنوان نام نهاده شد البته نه اینکه شیعه از قبل وجود نداشت، بلکه با عنوان جدید جعفری از این دوره نامگذاری شد. واژه «جعفری» در روایات متعدد از دهان مبارک امام صادق(ع) خارج شده است و واژه جعفری برای خود امام است. لذا اگر امروز به عربستان بروید می‌گویند «هل انت جعفری» و اگر بخواهند تمسخر کنند می‌گویند رافضی.

چرا شیعه به جعفری نامگذاری شد؟

وی تأکید کرد: بنابراین ما قبلا عنوان علوی داشتیم تا زمانی که دوره بنی عباس شروع شد و بعداً وقتی که عثمانی‌ها به افول گراییدند، علوی به جعفری در مقابل معتزلی و شافعی و... تبدیل شد. بنابراین این تعبیر از خود امام صادق(ع) صادر شده است؛ البته جعفری به معنای این که ما قبلا نبودیم و بود شدیم نیست ولی دشمنان شیعه هم تابلو نداشتند و در این دوره (دوره امام صادق(ع)) با تابلو کار کردند ما هم این تابلو (تابلوی جعفری) را نصب کردیم. برخی  از امام رضا(ع) پرسیدند که ما با برخی روایات چه کنیم و ایشان فرمودند که آنها را بگیرید، زیرا حق است و این نشانه جایگاه علمی و به حق امام صادق(ع) است. بنابراین تشیع ریشه در بیانات پیامبر(ص) و علی(ع) و تعابیری چون «انت شیعتک یا علی فی الجنه» دارد. پس در دوره امام صادق(ع) بین شیعه و سنی و حتی در درون شیعه انشعاب شروع شد؛ مثلاً زیدیه در این دوره بودند و به تدریج اسماعیلیه و فطحیه و... هم در دوره ائمه(ع) بعدی ایجاد شدند. 

جبرئیلی با بیان اینکه آغاز تلاش از دوره امام سجاد(ع) است، اظهار کرد: ایشان صحابی مانند خالد کابلی داشتند که چون در عرصه کلام تخصص نداشت او را از مناظره و بحث نهی فرمودند، ولی مؤمن طاق از دیگر شاگردان ایشان اهل کلام بود و مناظره می‌کرد. بنابراین یادمان باشد به سبب تجلیل از یک امام  در حق امام  دیگر کوتاهی نکنیم؛ گاهی این در حق امام سجاد این کار را می‌کنیم. در دوره امام باقر(ع) این مسئله بیشتر و افراد بیشتری جذب امام(ع) شدند و جذبه کلام اهل بیت(ع) آنها را به سمت شیعه کشاند با اینکه اموی‌ها و عباسیون تلاش زیادی کردند در خانه اهل بیت(ع) را ببندند. در اواخر امویان آزادی نسبی خوبی برای امام صادق(ع) و امام باقر(ع) ایجاد شد و ایشان بهترین استفاده را بردند.

استاد دانشگاه تهران گفت: زراره و برخی از صحابه دیگر ابتدا شیعه نبودند و به تدریج شیعه شدند که اندیشه‌نامه کلامی این صحابی در یکی دو دهه اخیر نوشته شده است. این شاگردان خدمات زیادی کردند، از جمله اینکه به منزل امام می‌رفتند و فرمایشات امام را می‌نوشتند. این بحث که امام(ع)، محدث است امروز برای ما حل شده است، ولی قبلاً مورد اعتراض بود؛ یعنی وقتی امام سجاد(ع) در مورد امام علی(ع) فرمودند که ایشان محدث است مورد اعتراض واقع شدند، ولی امام صادق(ع) به تدریج این مباحث را نهادینه کردند و حتی در مورد رجعت، مطالبی بیان فرمودند و آن را عقیده شیعه دانستند و وقتی گفته شد کوفیان رجعت را قبول ندارند امام به آیات قرآن استناد کردند.

تفاسیر غلط از توحید در دوره امام صادق(ع)

جبرئیلی بیان کرد: ما در توحید، تفسیر غلط مرجئه و معتزله و... را داشتیم و امام با توحید مفضل، تلاش کرد این توحید را اصلاح کند. بنابراین کسی مانند مدرسی طباطبایی به اشتباه می‌گوید هشام بن حکم پیشنهاد عصمت را دارد. هشام گفت من خدمت امام بودم و صحبت از عصمت شد و من (هشام) آن را برای دیگران تبیین کردم لذا پیشنهاد عصمت از هشام بود جمله نادرستی است. ما برای اینکه عقبه فکری شیعه را بدانیم باید دو کتاب یعنی وقعه الصفین و الغارات را بخوانیم؛ سخنان و نامه‌های امام علی(ع) به معاویه را باید به خوبی مطالعه کنیم البته امام علی(ع) خودشان مجال این کار را نداشتند که عقبه فکری شیعه را برای مردم تبیین کنند و بعد هم اجازه فعالیت به ائمه ندادند؛ حدیثی که فرمود ارتد الناس بعد... ثلاثه؛ در اینجا ارتداد به معنای خروج از دین و مذهب نیست و به تعبیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، نخ تسبیح متصل به امام را بریدند.

وی تاکید کرد: هشام و مدرسه او در بغداد خدمات زیادی به مکتب امام صادق(ص) کرد و بعد هم مدرسه هشام به خراسان و بصره منتقل شد. در بصره در تاریخ و دوره‌ای نمی‌توانستیم نام علی(ع) را ببریم؛ نقل است چند نفر به بصره رفتند و اسائه ادب به امام کردند و ابن مسعود به آنها گفت خجالت بکشید یعنی چنین فضایی وجود داشت البته شاگردان هشام به تدریج فضای کلامی این شهر را تغییر دادند. صحابه سه مدل کار کردند؛ اول اثبات امامت علی(ع)، زیرا وقتی این ثابت شد امامت بقیه ائمه هم ثابت است؛ دوم امامت سلبی یعنی رد امامت برای مدعیان امامت و سوم فضایل‌نگاری.