برکت؛ شاه کلید فهم آیین چهارشنبه سوری

به گزارش ایکنا، نشست «چهارشنبه سوری؛ نگاهی به سیاست‌گذاری آیینی در ایران» شامگاه دوشنبه 22 اسفندماه با سخنرانی جبار رحمانی، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در فضای مجازی برگزار شد که گزیده‌ای از آن را در ادامه می‌خوانید؛

چهارشنبه سوری یک جشن مهمی است که در ایران برگزار می‌شود و در سالیان اخیر خیلی به آن پرداخته شده ولی ابهاماتی در مورد این آیین در ایران وجود دارد. مسئله این است که آیینی دارد در ایران برگزار می‌شود که مختص به مقطع و گروه خاصی از مردم نیست و حجم بالایی از مشارکت مردم را به خود اختصاص داده است و با این وجود، به شدت سال‌های سال تلاش شده حذف شود ولی نشده است. پس ما با پدیده‌ای مواجهیم که به شدت جان‌سخت است و علی‌رغم اینکه گروه‌های نخبگانی برای نقد و حذفش تلاش کردند ولی باز هم مردم در یک بخشی از فرهنگ عامه به آن باور دارند و با آن زندگی می‌کنند.

اختلاف محققان در مورد منشا چهارشنبه سوری

می‌توان از چند وجه به این مسئله پرداخت؛ وجه اول این است که این آیین چیست. در سه‌شنبه آخر سال از هنگام غروب مراسمی برگزار می‌شود که همراه با آتش‌افروزی و مراوده‌های همسایگان و برخی آداب دیگر است. عمده آنچه در ایران ذیل تاملات فکری، تاریخی، ادبی و علمی چهارشنبه‌سوری می‌بینیم تلاش برای بازشناسی منشا این اسطوره است و این منشا محل اختلاف است. در مورد منشا این آیین روایت‌هایی از دوران اسلامی می‌بینید، روایت‌هایی از تقویم قمری می‌بینید و از طرفی ردی از ایران باستان هم در آن می‌بینید که همچنان محل مناقشه است و اجماع کاملی درباره همه ابعاد این پدیده میان محققان وجود ندارد.

جالب اینجاست وقتی منشا قمری چهارشنبه سوری بررسی می‌شود وجوه منفی و نحس بودن این آیین برجسته می‌شود ولی وقتی سمت تقویم شمسی می‌رویم وجوه برکت‌افزا برجسته می‌شود. گویی در تقویم قمری اتفاق بدی در این تاریخ رخ داده است و به همین سبب نحس بودن آن برجسته می‌شود ولی در تقویم شمسی سویه‌های مثبت مهم می‌شود. به نظرم باید از این پرسش از منشا بیرون بیاییم چون یک کار پیچیده است که مشخص کنیم کی و کجا چنین آیینی شروع شده است. به جای آن می‌توان به این مسئله پرداخت چرا چنین آیینی وجود دارد و چگونه باید با آن مواجه شویم.

وقتی به یک آیین با همه مراقبت‌های پلیسی همچنان عمل می‌شود و همه آدم‌هایی که در آن مشارکت می‌کنند حال بدی پیدا نمی‌کنند، گویی در ناخودآگاه فرهنگی ما عناصری وجود دارد که وقتی در این آیین شرکت می‌کنیم حالت خوبی به ما دست می‌دهد و حجم انبوهی از آدم‌ها درگیر این آیین هستند. با این توصیف این مهم است که درک بهتری از این آیین داشته باشیم. این حجم از تمایل مردم به یک آیین یا اسطوره نشان می‌دهد این آیین به دلایلی در حیات فرهنگی‌شان امر مهمی است. ما در ایران آیین‌های زیادی داریم که تا زمانی بودند و حذف شدند ولی بعضی آیین‌ها مثل نوروز و سیزده به در همچنان حضور دارند. پرسش این است که چرا در میان انبوه آیین‌های ایرانی این آیین‌ها توانستند از کوران حوادث جان سالم به در ببرند؟

ضرورت نگاه کل‌گرایانه به آیین‌های ایرانی

نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که برای فهم بهتر آیین‌ها و اسطوره‌ها در ایران نیازمند یک الگوی کل‌گرایانه هستیم که این آیین‌ها را با هم ببینیم. ما یک نظام آیینی داریم که در آن این آیین‌ها به هم وصل می‌شوند و باید این‌ها را با هم ببینیم تا بفهمیم معنای آن چیست. نکته دیگر که باید به آن توجه کنیم این است آنچه در ایران امروز به عنوان چهارشنبه سوری داریم یک آیین چندلایه و چند وجهی است که هم ردی از آیین قمری در آن هست و هم ردی از آیین ایران باستان. لذا این چند وجهی بودن خیلی مهم است چون جامعه ایران در طی دوره‌های مختلف گویی هربار توشه‌ای به این مجموعه اضافه کرده و چیزی از آن را کنار گذاشته است.

نکته دیگر این است آنچه از ایران باستان در میان ما وجود داشته و باقی مانده است آیین‌هایی است که در نظم اجتماعی خصوصا تقویم کشاورزی موثر بوده است. یکی از کارهایی که ایرانی‌ها کردند این است که برایش منشا اسلامی هم پیدا ‌کنند تا حفظش کنند. اساسا اینکه همه آیین‌ها حفظ شوند امکان‌پذیر نیست و جامعه با توجه به تغییرات گسترده‌ای که دارد نمی‌تواند همه آیین‌ها را نگه دارد لذا به این سمت می‌رود که نقاط کلیدی که مهمتر است را حفظ کند. به همین جهت شما می‌بینید آیین‌هایی که مربوط به تحویل سال و آغاز تقویم کشاورزی است بقای بیشتری پیدا کردند و در مقابل، آیین‌هایی که روحانیون زرتشتی سردمدار آن بودند به تدریج ضعیف و ضعیف‌تر شدند.

اگر بخواهیم چهارشنبه سوری را بفهمیم اهمیت ندارد بررسی کنیم متعلق به کدام عصر است بلکه اول باید آن را یک بسته ببینیم که در این آیین آتش روشن می‌کنیم، شادی می‌کنیم، آجیل می‌خوریم، رسم قاشق‌زنی هست و ... معمولا آنچه عرف غالب است این است تعداد آتش‌ها سه تا است. کلید فهم همه این آیین‌ها این است؛ عمده آنچه در این مناسبت هدیه داده می‌شود یا خورده می‌شود گیاه و محصولات گیاهی است و ردی از گوشت در آن نمی‌بینیم. پس منطق چهارشنبه سوری منطق گیاهی و برکت و کشاورزی است. اتفاقا ما بیشتر رد آیین چهارشنبه سوری را در جوامع کشاورز داریم. بنابراین نشانه اصلی چهارشنبه سوری عنصر برکت است.

گزارش از مصطفی شاکری