تشریح جزئیات اولین پیمایش ملی در حوزه قرآن / پاسخ به نقدهای وارد شده

به گزارش ایکنا، برنامه افق رادیو قرآن عصر امروز ششم آذرماه با حضور احمد جمالی گندمانی، کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی و مشاور طرح سنجش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی به منظور بررسی نتایج این پیمایش که اخیراً به سفارش شورای توسعه فرهنگ قرآنی از سوی یکی از مراکز نظرسنجی کشور صورت گرفته است، با اجرای کارشناسی جواد نصیری به روی امواج این شبکه رادیویی رفت.

جمالی گندمانی در ابتدای این گفت‌وگو با اشاره به اینکه پیمایش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی تفاوتی با پیمایش‌های مرسوم در حوزه‌های دیگر دارد، گفت: در این پیمایش نیات، رفتار و اعمال قرآنی مردم پیمایش می‌شود، ضمن اینکه پیمایش واقعی و سنجش واقعی همانی است که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید «وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ» و یا در سوره مبارکه انبیا می‌فرماید اگر قرار است حسابرسی باشد، ما برای حسابرسی کفایت می‌کنیم. «وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ».

وی در ادامه از افرادی که طی روزهای گذشته نسبت به نتایج این پیمایش اظهار نظر کرده‌اند قدردانی کرد و گفت: این پیمایش بیشتر در راستای مدیریت و برنامه‌ریزی فعالیت‌های قرآنی و وظایفی که اسناد و نهادهای بالادستی در راستای رشد برنامه‌های قرآنی و پیامدسنجی آنها بر ما تکلیف کرده‌اند، صورت گرفته است.

مشاور طرح سنجش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به تشریح فرایند این پیمایش و نحوه رسیدن به شاخص‌ها پرداخت و بیان کرد: بعد از تصویب منشور توسعه فرهنگ قرآنی در سال 1388 که وظیفه نخست آن تدوین و تصویب شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی بود، سه طرح پژوهشی در حوزه شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی انجام گرفت که یکی از آنها بحث تبیین شاخص‌های مطلوب توسعه فرهنگ قرآنی در سال 88 بود. این پیمایش از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی انجام شد. در ادامه در سال 91 پژوهش شاخص‌های ارزیابی موفقیت نظام قرآنی کشور با توجه به منشور انجام شد و در سال 96 نیز پژوهش دیگری با عنوان آینده پژوهی فعالیت‌های قرآنی و شناسایی و اولویت‌بندی مسائل و چالش‌های نظام توسعه فرهنگ قرآنی انجام شد.

جمالی گندمانی اظهار کرد: بعد از انجام این پژوهش‌ها سلسلسه نشست‌هایی در دبیرخانه انجام شد و پس از آن در سال 1399 کلیات شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی که شامل شش شاخص کلی بود به تصویب رسید و دبیرخانه شورای توسعه نیز موظف شد نسبت به پیمایش این شاخص‌ها و ارائه گزارش اقدام کند. این شش شاخص شامل «میزان سواد پایه قرآنی»، «میزان انس افراد با قرآن»، «میزان استفاده روزانه افراد از محتوای قرآنی رسانه‌ها و فضای مجازی»، «میزان انس و ارتباط خانواده‌ها با قرآن»، «میزان پایبندی اقشار جامعه با آموزه‌های قرآنی» و «میزان منابع مالی حاصل از وقف و امور خیریه در فعالیت‌های قرآنی» است.

کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی تصریح کرد: نکته دیگر که پیش زمینه انجام این پیمایش بود، این است که سال 1398 دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگ قرآنی تکلیف کرد که شورای توسعه به صورت سالانه کتاب سال قرآن را تدوین کند. تأکید بر این بود که بخش اصلی و عمده این کتاب منعکس کننده نتایج پیمایش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی باشد. اولین کتاب سال در سال 1398 تدوین شد، با توجه به اینکه در آن سال پیمایشی انجام نشده بود و نتایجی در دست نبود تنها به انتشار گزارش عملکرد دستگاه‌ها در این کتاب اکتفا شد. کتاب قرآن سال 99 نیز مشتمل بر گزارش فعالیت‌های 60 دستگاه بود. از سال 1400 به بعد بخش عمده‌ای از کتاب سال قرآن شامل انعکاس نتایج پیمایش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی و بخش دیگر گزارش انعکاس دستگاه‌ها خواهد بود. این پیمایش باید هر سال تکرار شود تا وضعیت به صورت سالانه مورد مقایسه قرار بگیرد.

مشاور طرح سنجش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی در پاسخ به سوالی در مورد میزان سلیقه ای بودن شاخص‌های تدوین شده، گفت: بعد از اینکه شاخص‌ها به تصویب رسید از اواخر سال 1399 و در دبیرخانه شورای توسعه کارگروهی مشتمل بر کارشناسان دبیرخانه و کارشناسان صاحب نظر حوزه علوم اجتماعی و مدیریت تشکیل شد. بر همین اساس می‌تواند با قطعیت اظهار کرد که این شاخص‌ها نه تنها به دور از سلیقه‌های شخصی تدوین شده، بلکه چند صد نفر در فرایند تصویب شاخص‌ها و طراحی آن دخیل بوده‌اند.

وی افزود: بعد از برگزاری جلسات متعدد طی چند ماه، از شش شاخص تصویب شده پرسشنامه‌ای 40 سوالی استخراج شد. در ادامه نیز مقرر شد پیمایش به صورت تلفنی و از سوی یکی از موسسات وابسته با دانشگاه تهران اجرا شود. از جمله دلایلی که باعث شد تا این پیمایش به صورت تلفنی اجرا شود بحث کرونایی و امکان اندک حضور پرسشگران در منازل بود. البته حتی اگر کرونا هم وجود نداشت شاید باز هم روش تلفنی مورد استفاده قرار می‌گرفت چرا که در حال حاضر رایج‌ترین روش پیمایش در ایران و خارج همین روش است. در بحث تعمیم‌پذیری برای سنجش شاخص‌های ملی، روش تلفنی یکی از راحت‌ترین روش‌های پیمایش است.

بر اساس گزارش ایکنا در بخش دیگری از این برنامه مجید هادوی، پژوهشگر این پیمایش به صورت تلفنی روی خط برنامه آمد تا به سوالات مطرح شد پاسخ دهد، وی در ابتدا در مورد ویژگی‌های منحصر به فرد این پیمایش، گفت: این پیمایش از طریق تلفن ثابت انجام شد. دو روش دردنیا برای پیمایش‌های قابل تعمیم وجود دارد که یکی پیمایش از طریق تلفن ثابت و دیگری درب منزل است. بین این دو روش برتری معنادار و مشخصی وجود ندارد و بسیاری از پیمایش‌های حساس در دنیا به صورت تلفنی انجام می‌شود. هر کدام از این روش‌ها دارای نقاط قوت و ضعف‌هایی هستند اما آنچه مهم است این است که برتری واضحی بین هیچ یک وجود ندارد.

هادوی افزود: گروه مجری این پیمایش، گروه شرکت خبرگان پارسی دانشگاه تهران است که حدود 15 سال است در این حوزه کار می‌کند و دقت پیش‌بینی پیمایش‌های آن موجود است، این دقت بالا باعث شده به یکی از معتبرترین موسسات نظرسنجی در سطح کشور تبدیل شود.

وی در ادامه در مورد اجرای این پیمایش گفت: ما یک مدل مفهومی را به عنوامن ورودی از شورای توسعه دریافت کردیم که شش شاخص داشت. از این شاخص‌ها پنج شاخص که امکان سنجش داشتند معین شد و برای هر کدام کمتر یا بیشتر از پنج سوال و گویه تهیه شد تا شاخص‌ها با استفاده از این گویه‌ها سنجیده شود.

بر اساس گزارش ایکنا در بخش دیگری از این گفت‌وگو احمد جمالی گندمانی به بیان برخی از نتایج این پیمایش پرداخت و گفت: یکی از نتایج پیمایش این بود که بیشتر از 90 درصد پاسخ دهندگان اظهار کرده‌اند به قرآن کریم باور قلبی و علاقه دارند. آنچه مهم است این است که پاسخ‌دهندگان بر اساس خوداظهاری این موضوع را بیان کرده اند، شاید اگر یک استاد و معلم آزمون به عمل بیاورد نتایج فرق داشته باشد.

کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی تصریح کرد: نتیجه دیگر این بود که حدود 94 درصد پاسخ دهندگان اظهارکرده‌اند علاقه به گوش دادن قرآن کریم دارند. این برای رادیو قرآن می‌تواند بسیار مورد توجه قرار بگیرد. همچنین 95 درصد پاسخ دهندگان در مورد یادگیری مفاهیم قرآنی ابراز تمایل کرده‌اند. یک چهارم جامعه آماری معتقد هستند می‌تواند قرآن را راحت و روان بخوانند. هرچقدر فرد تحصیلات بیشتری داشته باشد و یا دیندارتر باشد، سواد قرآنی او نیز افزایش پیدا کرده است. همچنین پنج درصد پاسخ دهندگان معتقد هستند تقریباً تمام معنای آیات قرآن را متوجه می‌شوند.

جمالی گندمانی در ادامه در مورد میزان سرانه قرآن‌خوانی در بین مردم که طی روزهای اخیر توجهات بسیاری را به خود جلب کرده است، گفت: یکی از اشتباهات رایج در مواجهه با پیمایش این است که شهروندان معمولاً نتایج یک پیمایش را با تجربه زیسته و محیط پیرامونی خود می‌سنجد، این در حالی است که میانگین می‌تواند چیز دیگری باشد. در مورد تفاوت میانگین و میانه باید گفت میانگین جمع تمام داده‌ها تقسیم بر تعداد است. در پیمایش وقتی می‌خواهند میزان تأثیرگذاری خیلی زیاد و خیلی کوچک یک جامعه آماری را حذف کنند از میانه استفاده می‌کنند چرا که میانه با واقعیت نزدیک‌تر است. در علم آمار برای حذف عددهای خیلی بالا و خیلی پایین میانه را مدنظر قرار می‌گیرند میانه به معنای حذف عددی که از 50 درصد نمونه کمتر و از 50 درصد نمونه بیشتر باشد.

وی افزود: آن چیزی که در رسانه‌ها در مورد سرانه 15 دقیقه قرآن‌خوانی در روز و ناهمخوانی با جامعه مطرح شده است، به همین موضوع بر می‌گردد که در پیمایش‌ها همواره از میانگین برای بیان نتایج استفاده می‌کنند و میانگین قرآنی شهروندان ایرانی 14 و سه دهم دقیقه در روز است. در این پیمایش بانوان بالای 55 سال سرانه قرآن خوانی بیشتری دارند و همین باعث شده میانگین قرآن خوانی جامعه بالا برود. لذا این 14 و سه دهم درصد درست است. میانه قران‌خوانی این پیمایش نیز پنج و هفت دهم دقیقه است.

کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی بیان کرد: یکی از نکاتی که باید مورد توجه قرار بگیرد است است که نتایج نهایی این پیمایش هنوز منتشر نشده است، در هر پیمایش یک سری مراحل فراتحلیل و تحلیل ثانویه وجود دارد که در این پیمایش هنوز صورت نگرفته است، ممکن است در تحلیل ثانویه از میانه به جای میانگین استفاده شود.