کاهش شکاف الگوهای آموزشی در پی ائتلاف علمی ـ بین‌المللی برای مهار کرونا

رضا ماحوزی، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در گفت‌وگو با ایکنا، به واکاوی نقش دانشگاه در شرایط فعلی و نیز مسئولیت اجتماعی، علمی و فرهنگی این نهاد پرداخت. وی با بیان اینکه در وهله نخست می‌توان مدیریت مشکل پیش آمده را نه تنها در ایران بلکه در تمام جهان به دولت‌ها واگذار کرد و آن‌ها نماینده جامعه باشند، اظهار کرد: حالت دومی هم وجود دارد که همزمان با ایفای نقش دولت، وضعیت ثانویه و بینابینی را شاهد باشیم و آن اینکه مردم همراه با دولت عهده‌دار کار باشند. در این حالت فعالیت مردم با مشارکت دولت همراه است. دسته سومی هم داریم و آن اینکه جامعه مدنی این مشکل را کنترل کند. در کشوری مانند چین جامعه مدنی قدرتمندی وجود ندارد و در مقابل کشور‌هایی که جوامع مدنی قدرتمندی دارند، چگونگی پرداختن به این مسئله متفاوت است.

وی ادامه داد: در کشور ما وضعیت سوم صادق‌تر است. تقسیم کار صورت می‌پذیرد و دولت، جامعه مدنی که تشکل‌ها و نهاد‌های بزرگ آموزشی در آن جای می‌گیرند، سیستم‌های ارتباطاتی موجود و شبکه‌های اقتصادی، هر کدام مسئولیت مشخص و تعریف‌شده‌ای دارند. تقسیم کار نیز کارشناسی شده است و دولت بر اساس دیدگاه کارشناسان کار را پیش می‌برد و جامعه مدنی هم بر مبنای نظر کارشناسان خود، راهکار‌هایی را مشخص می‌کند.

ماحوزی با اشاره به بحث تبدیل تهدید به فرصت در موضوع همه‌گیری ویروس کرونا و بازنگری نهاد‌های علمی درباره مسئولیت خود در شرایط بحران، افزود: پیش فرضی همواره در پی این بحث وجود دارد، مبنی بر اینکه تحقیقات نهاد‌های علمی تاکنون نتوانسته کاری کند و باید درباره فلسفه وجودی خود بازنگری داشته باشند. این فرض مخرب است که سیستم پژوهشی که تاکنون نتوانسته کاری کند از این به بعد هم نخواهد توانست. اگر می‌خواهیم به نتیجه‌ای منطقی برسیم، باید این فرض را کنار بگذاریم. به صورت معتدل‌تر و تعدیل‌یافته‌تر خوب است بگوییم که پژوهش‌های ما معطوف به یک‌سری حوزه‌هایی بود و هم‌اکنون حوزه مطالعاتی تغییر کرده و با توجه به سرعت شیوع این ویروس و تأثیرات آن بر حوزه‌های متعدد آموزشی، اقتصادی، تعاملات اجتماعی و نحوه استفاده از فناوری‌ها، پژوهش‌ها را باید به این سمت هدایت کنیم و با توجه به این اتفاق بزرگ که شوکه‌کننده است و مربوط به یک کشور هم نیست، بلکه قاره‌ها درگیر آن هستند، باید آن را چطور ارزیابی کنیم و از ظرفیت هدایت پژوهش‌ها به سمت این اتفاق، که به صورت متفاوت در مقابل ملت‌ها، دولت‌ها، پژوهشگران و متفکران قرار گرفته، استفاده و ادبیات پژوهشی جدیدی را تولید کنیم؛ چرا که با توجه به تحولاتی که در جهان در حال رخ دادن است و در کشور خودمان هم این تحولات را بعینه می‌بینیم و هم‌اکنون در برهه زمانی همین رخداد قرار داریم.

عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم با بیان اینکه حسب این معضل و نسبت نظام آموزشی و پژوهشی با آن لازم است به دو سطح اشاره کرد، گفت: مثلاً در زمان تحریم از ۱۰۰ واحد خدماتی که دریافت می‌کردیم، ۶۰ واحد را از دست می‌دهیم. می‌توان از پیش در این باره فکر کرد که جایگزین آن ۶۰ واحد چه چیز باشد و برنامه‎ریزی‌هایمان را متناسب با واحد‌های باقی‌مانده چطور تنظیم کنیم، اما ورود کرونا به ایران، با صرف نظر از پنهان‌کاری‌ها و اقدامات سریعی که می‌توانستیم به منظور پیشگیری انجام دهیم، بسیار سریع و در سطوح متعدد اثرگذار بود، از تعطیلی کامل نظام آموزشی (مدارس، دانشگاه‌ها و سیستم‌های آموزشی و پژوهشی) تا تأثیر در عرصه‌های متعدد دیگر.

‌

‌

ماحوزی با تأکید بر اینکه برنامه‌ای با عنوان آموزش‌های غیرحضوری را پیش از انقلاب آغاز کردیم و در دوران جنگ هم تا حدی آن را دنبال کردیم و هجوم یک‌باره کرونا به کشور و تحت تأثیر قرار دادن نظام آموزشی ایران فرصتی را فراهم کرد تا به آن سبک نظام آموزشی توجه جدی کنیم، بیان کرد: در چنین شرایطی این بحث مطرح نیست که چطور مقدمات را فراهم کنیم، بلکه باید از قالب‌های بارگذاری ویدئو تا برگزاری کلاس‌های آنلاین دسته‌جمعی یا وبینار‌ها و ... استفاده شود. به لحاظ فرم و صورت اتفاق بزرگی در حال رخ دادن است که محدود به ایران نخواهد بود، بلکه دنیا آن را مورد توجه قرار می‌دهد و شاید ورود سریع ما به این عرصه شکاف میان الگو‌های آموزشی ایران و الگو‌های متعدد آموزشی کشور‌های پیشرفته‌تر را کم کند و ما هم از این ظرفیت برای تعاملات علمی متعددتر، متنوع‌تر و گسترده‌تر در سطح بین‌المللی استفاده کنیم.

وی افزود: به لحاظ محتوا نیز ظرفیت جدیدی به منظور استفاده از ظرفیت هوش مصنوعی و سیستم‌های ارتباطی شکل گرفته است. ورود ناگهانی و همه‌جانبه به موضوع تعاملات ارتباطی، فقط در بحث تکنولوژی و ابزار نیست، بلکه با خود، مسائل متعددی به همراه دارد و فرهنگ‌ها جابه‌جا و منتقل می‌شود. بنابراین ادبیات و سبک زندگی جدیدی را به وجود می‌آورد. گذشته از اینکه تعریف تکنولوژی و نحوه استفاده از آن پژوهش‌های متعددی را شکل می‌دهد، پژوهش‌های جدید و گسترده‌تری را در دنیای دیجیتال و سایبری و شبکه‌های اجتماعی شاهد خواهیم بود. فرهنگی که از خود تکنولوژی بر جای می‌گذارد، به سرعت ما را وارد گردونه بزرگی از ارتباط نظام آموزشی و پژوهشی با انقلاب صنعتی چهارم می‌کند.

به گفته عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، خوشبختانه موضوع انقلاب صنعتی چهارم، چند سالی است که در کشور مطرح شده و برخی وزارتخانه‌ها هم به این موضوع توجه کرده‌اند. استفاده از ظرفیت‌های متعددی که برای تعریف شیوه‌های ارتباطی در جهان طی ماه‌ها و سال‌های آینده و قرائن و شواهدی که نشان می‌دهد این ویروس فعلاً مهمان کره زمین خواهد بود و حتی ممکن است شکل و شمایل آن تغییر کند و به این معناست که جامعه جهانی وارد شکل دیگری از تعاملات خواهد شد و این شکل جدید تعاملات مستلزم زمینه‌های متفاوت دیگری است، از جمله هوش مصنوعی که به این موضوع کمک می‌کند و ایران هم به زودی باید وارد این عرصه شود و از پژوهش‌ها و ظرفیت‌های پیشینی که در این عرصه تعریف شده و انجام گرفته استفاده کند و خیلی سریع آن را به محصول تبدیل و مصرف و فرهنگ آن را ایجاد کند.

وی گفت: غیر از مسئله صورت، به لحاظ محتوا، نظام آموزشی و پژوهشی ما توفیق اجباری پیدا کرده که با سرعت بیشتری به تحولات تکنولوژیک توجه کاملی کند و این توجه را به متن زندگی‌های ملموس مردم، اعم از مردم عادی و مردمی که در قالب نهاد‌های متعدد اداری، آموزشی، پژوهشی و ارتباطی فعالیت می‌کنند، برساند.

‌

 

‌ماحوزی درباره نیازمندی‌های ورود به متن زندگی و چگونگی پیوند میان نهاد‌های علمی و پژوهشی و نهاد‌های سیاست‌گذار، بیان کرد: در ایران مسئله این نیست که این ارتباط وجود دارد یا نه. شاید حتی بتوان گفت یکی از مشکلات اصلی ما این است که این ارتباط بیش از اندازه وجود دارد. اگر بخواهیم آسیب‌شناسانه و براساس وضعیت پیشاکرونایی سخن بگوییم، نهاد‌های متعددی داریم که می‌خواهند با آموزش عالی مرتبط باشند و از آموزش عالی مطالبه‌گرند. نهاد‌های مطالبه‌گر آن‌قدر فراوانی دارند که نظام آموزش عالی اعم از بخش آموزشی و پژوهشی دچار سرگیجه و گنگی شده که بالاخره باید کدام مطالبه بیرونی را پاسخ بدهد. وضعیت جدید بالاجبار به نهاد‌هایی که باید از دانشگاه‌ها و نهاد‌های علمی، پژوهشگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان مطالبه‌گر باشند، نظم می‌دهد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم گفت: این نیاز اجتماعی از بیرون نحوه تعامل میان نهاد‌های مطالبه‌گر و دانشگاه را تنظیم می‌کند. نیاز‌ها و مطالبه‌ها دقیق‌تر و محدودتر می‌شود و دانشگاه تکلیف خود را با حوزه نیاز بیرون دقیق‌تر و صریح‌تر می‌شناسد و می‌داند باید کجا را نشانه بگیرد و محلی که نشانه گرفته چه نیازی را تعریف می‌کند و دانشگاه در گفت‌وگو و تعامل با حوزه نیاز هدف، پژوهش‌ها و سیستم آموزشی و تربیتی را پیش می‌گیرد که بتواند نیاز مورد نظر را برطرف کند.

‌

‌

وی با بیان اینکه نکته مهم این است که این اتفاق تنها مسئله ایران نیست، ادامه داد: به احتمال بسیار زیاد ائتلاف جهانی به زودی شکل خواهد گرفت که تبادل داده، تکنولوژی، فناوری و فرهنگ فناوری در آن انجام می‌شود. به عبارت دیگر این بار تمام ساکنان کره زمین هم درک می‌شوند که برای مهار بحرانی به این بزرگی و مدیریت آن و کنار آمدن با آن دانشی را تولید کنند که این دانش در نتیجه واهمه کلی کره زمین است. دانشمندان متعدد با شیوه‌های گوناگون ارتباط‌های جدیدی که در اختیار دارند، دانش را میان یکدیگر تقسیم می‌کنند و در نتیجه این مسامحت، ائتلاف بزرگ علمی بین‌المللی برای تولید دانش بیشتر و فناوری متناسب با این بحران شکل خواهد گرفت.

ماحوزی گفت: مسئله کشور‌ها در وضعیت دوگانه‌ای محدود شده، وضعیتی که در آن مرز‌های خود را برای کشور‌های دیگر می‌بندند و از طرفی ضرورت نیاز مشارکت همزمان میان کشور‌ها و بین کشور‌ها برای حل این بحران مشهود است. اگر دری بسته می‌شود باید همزمان پنجره‌ای باز شود. اگر درِ تعاملات و کمک‌های فیزیکی بسته می‌شود، حتماً باید درِ تعاملات علمی و فناوری بین کشور‌ها باز شود و کشور‌ها به کمک همدیگر و در جریان ائتلافی به منظور یافتن دانشی برای رفع این نیاز، این مشکل را برطرف کنند.