کاریکارتوری‌شدن دینداری با مناسک‌محوری در دوره قاجار

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حامد قرائتی، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع)، دوم دی ماه در نشست علمی «آئین‌های عاشورایی در دوره قاجار و پیوند آن با حکمرانی» گفت: امروزه در جامعه خودمان شاهدیم که برخی دین را به عنوان سبک زندگی و مجموعه مادی و معنوی برای هدایت بشر می‌دانند که درست هم همین است ولی برخی آن را به مثابه یک آئین و سنت می‌دانند یعنی تأکید چندانی بر محرمات و واجبات و پرداختن خمس و زکات و ... ندارند ولی نسبت به جنبه آئینی دین خیلی حساس هستند و در مراسمات شرکت دارند که تدین مناسکی به جای تدین فقاهتی و تکلیفی است.

وی افزود: به نظر می‌رسد از عصر معصومین(ع) هم این مسائل وجود داشته است و برخی از جنبه‌های تکلیف‌گرایی دین فراری بودند ولی به یکسری سلوک و مناسک باور زیادی داشتند و پایبندی به توحید و اعتقادات نداشتند. به نظر بنده در دوره قاجار این فرایند رونق خاصی به خود گرفت و عامل اصلی آن هم دولت وقت و نوع حکمرانی بود.

قرائتی با بیان اینکه دولت‌ها همواره از چیزی که تکلیف برای آنان بیاورد گریزان بوده‌اند ولو اینکه عامل محدودکننده دین باشد، تصریح کرد: از این رو سعی کرده‌اند تا دین را به خدمت خودشان بگیرند و این تنزل‌دادن دین به مناسک و آئین‌ها است که رنگ و بوی خوبی دارد و سر و صدای زیادی هم تولید می‌کند و اجتماعات پررنگی ایجاد می‌شود ولی نگاه به دین به جای اینکه بخواهد وسیله برای هدایت مردم باشد، تفنن و نوعی سرگرمی است.

قرائتی ادامه داد: پادشاهان و حکمرانان اول جزء مستبدترین افراد هم باشند از این نوع دینداری خوششان می‌آید و حکام قاجار هم اینگونه بودند و تبلیغ و ترویج می‌کردند و دولت هم در این راه هزینه می‌کرد زیرا با وجود این همه مراسم چنین مطالبه‌ای در مردم ایجاد نمی‌شود که ما از این مجالس یاد می‌گیریم و باید یاد بگیریم که اجازه ندهیم حاکمان ظالمی بر ما مسلط شوند و حکومت کنند.

غفلت از محتوای اصلی عزاداری

پژوهشگر و استاد حوزه علمیه اظهار کرد: هیهات منا الذله به معنای آن است که حکومت نباید ملت خودش را زیر بار ظلم و یوغ دیگران ببرد و تحقیر کند ولی وقتی این مناسک ضرری برای حکومت‌ها ندارد، طبیعتاً این نوع دینداری مدنظر حکمرانان بود.

وی با بیان اینکه در دوره قاجار تحول از اندیشه سیاسی سنتی به سمت جدید را شاهد هستیم، تصریح کرد: در اندیشه سیاسی سنتی چه در اهل سنت و چه شیعه، حاکم را شخص‌محور می‌بینند و چیزی فراتر از خلیفه را قبول ندارند و حکمران را مفترض الطاعه و ظل‌الله می‌دانند؛ حکمران را اولی الامر می‌دانند و می‌گویند اطاعت از اولی الامر در راستای اطاعت از خدا و پیامبر است که البته در اندیشه شیعه قطعاً امامت و ولایت دنباله و امتداد ولایت خدا و پیامبر(س) است.

وی افزود: در دوره جدید دولت باید تجلی اراده امت و دنبال احقاق حقوق مردم و پیگیر مطالبات مردم باشد و حتی در حکومت‌های دموکراتیک آن چیزی را که مردم قبیح بدانند، قبیح است و هر چه را مردم حسن و نیک بپندارند، نیکو است یعنی قوانین را هم پارلمان‌ها تعیین می‌کنند و دولت‌ها صرفاً مجری هستند.  

قرائتی اضافه کرد: حکمرانی تجلی‌دهنده همان مدل سنتی به این معناست که مردم رعیت هستند و حاکم فرمانروایی دارد که این سنت سلطنت در خیلی از کشورهای اسلامی وجود دارد؛ البته مذموم هم تلقی نمی‌شود حتی در برخی کشورها رؤسای جمهوری وجود دارند که مادام العمر هستند، ولی دوست ندارند نام خود را سلطان بگذارند مانند سوریه، لیبی و ... .

وی با اشاره به شاخصه‌های دینداری در دوره قاجار، گفت: دولت قاجار خود را وامدار دولت صفویه می‌دانستند و گاهی تمایل به آن سمت هم نشان می‌دادند که استمرار آن‌ها هستیم ولی به نظر می‌رسد سیاست جدیدی را در پیش گرفتند و آن مدیریت دین و نزدیک‌تر کردن دین به سنت‌ها و مناسک و یکسری امور تکراری بود.

سیاست قاجاریه برای رواج مناسک

قرائتی افزود: از جمله کارهایی که کردند این بود که مناسک را در جایی بگیرند و طوری بگیرند که روحانیت حضور جدی در آن نداشته باشند؛ از قدیم مساجد تحت زعامت یک امام روحانی بود و کمترین تخطی آن امام به عنوان کبیره او را از عدالت ساقط می‌کرد ولی قاجاریه تکایا را بدل مساجد قرار دادند تا بتوانند دینداری آئینی و سنتی را رواج دهند.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه اگر شمس‌العماره که بنایی پیشرفته و نماد دولت قاجار بود با هزینه زیاد ساخته شد، تکیه دولت هم بزرگ‌تر از آن بود، افزود: این نشان می‌دهد او برای اهداف خود حاضر است برای تکیه دولت بیش از کاخش هزینه کند؛ تکیه دولت یک بنای مدور 5 طبقه است و برای ساخت آن از مهندسان خارجی دعوت شد و حتی ناصرالدین شاه هزینه‌های بسیار زیادی برای تکیه دولت خرج کرد و خودش هم جلوی در می‌ایستاد و به مردم خوشامد می‌گفت در حالی که در غیر این اوقات کسی جرأت نمی‌کرد مستقیماً به او نگاه کند.

قرائتی با بیان اینکه شمس‌الواعظین و معین‌البکاء از القابی بود که برای برخی افراد تعریف شد در حالی که به افراد حکومتی به این راحتی چنین القابی تعلق نمی‌گرفت، گفت: هدیه به بهترین روضه‌خوان و مداح و سخنران می‌داد و به شدت از آنان حمایت می‌کرد و حتی بخشی را هم برای سفرا قرار داده بود تا آن‌ها هم حضور پیدا کنند و با مراسمات آشنا شوند؛ البته مراسم هم صرفاً به عاشورا منحصر نمی‌شد و قصصی مانند عروسی حضرت قاسم و ماجرای حضرت سلیمان و... هم به آن افزوده شده بود.

وی افزود: در تهران افراد مشهوری مانند خاندان بهبهانی‌ها، طباطبایی، شیخ فضل‌الله نوری و ملاعلی کنی و .. را داشتیم ولی از هیچکدام دعوت نمی‌شد و یا شاهد سخنرانی آنان در تکیه دولت نبودیم و دست مردم را از روحانیون اصیل جدا کرد و در اختیار کسانی قرار داد که روضه‌خوانانی بودند که آشنا به مقتل بودند.

دین، ابزار قاجاریه برای کنتزل مردم

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه شیخ جعفر شوشتری از افراد نامدار در بین علمای این دوره است ولی حتی یکبار هم به تکیه دولت نرفت، اظهار کرد: در مسجد سپهسالار ایشان اقامه روضه و مراسم عزاداری داشت و کسانی را برای سخنرانی و مداحی می‌آوردند که مطیع و برده دولت باشد؛ اینها سبب شد تا برخی از سلاطین قاجار دین را ابزاری برای مدیریت مردم به کار ببرند لذا دین را به تفنن، سرگرمی و مناسک تبدیل کردند.

وی تأکید کرد: اگر امروزه می‌بینیم بین مردم کسانی هستند که احساس دین و تکلیف می‌کنند که قرض کنند و به کربلا و امام رضا(ع) بروند و زیارت کنند ولی اگر مستطیع باشند، تکلیفی حس نمی‌کنند که باید به حج بروند محصول چنین تربیت دینی و قرائت مناسکی است.

استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که اگر طرح حاکمان قاجار این بود ولی مردم هم تمایل زیادی برای رفتن به تکیه دولت داشتند و علما هم معترض نبودند و این چگونه قابل تبیین است؟ اضافه کرد: در دوره قاجار اراده شاه اراده خدا تلقی می‌شد و مردم مجبور به تبعیت هم بودند و از سویی تکیه دولت برای آنان جذابیت داشت زیرا از یک خانه خشتی و گلی به جایی می‌رفتند که بنایی جدید و زیبا بود.

وی با بیان اینکه عدم حضور علما در این مراسم نشانه اعتراض آنان بود، تأکید کرد: اکثرا یحیی دولت‌آبادی که در دوره رضاخان وزیر فرهنگ شد و زنش کشف حجاب کرد و متهم به بهایی بودن هم هست از جمله روضه‌خوانان تکیه دولت بود و افرادی که با حکومت قاجار روابط مطیعانه نداشتند، دعوت نمی‌شدند و کسی به آنان بها نمی‌داد.   

قرائتی با بیان اینکه شعرخواندن در مساجد جایگاهی نداشت و مکروه می‌دانستند ولی در تکایا آزاد بود، گفت: این نوع تربیت دینی و مناسک سبب شد تا دینداری ما کاریکاتوری شود و توازن لازم وجود نداشته باشد.

شناسایی 15 کلان مسئله

همچنین سیدحسین فلاح‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی با بیان اینکه 15 مسئله از مسائل مهم کشور شناسایی شده است، گفت: قرار شد تا فعالیت‌های پژوهشی حول محور این مسئال باشد که حکمرانی از جمله آن‌ها است تا بتوان نظام مسئله‌محوری در چارچوب حکمرانی تعریف و تبیین شود.

وی افزود: حکمرانی در 4 سطح قابل بیان است؛ اول سطح کلان و ساختارها و نظامات و تشکیلات، دو.م فرایندها و راهبردها، سوم مسائل پراکنده و زیرمجموعه حوزه‌های مختلف و چهارم هم سطح آموزش و تربیت نیروی انسانی است و تلاش ما این است که فعالیت‌ها در راستای این سطوح حکمرانی باشد.