مقایسه و تحلیل کارکردهای عرش خداوند در قرآن و عهدین

سهیلا بوجاری طالخونچه، فارغ‌التحصیل دکترای علوم قرآن و حدیث از دانشکده الهیات و معارف اهل‌ بیت(ع) دانشگاه اصفهان است که از رساله دکترای خود با عنوان «مقایسه و تحلیل کارکردهای عرش خداوند در قرآن و عهدین» با راهنمایی‌ اعظم پرچم، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان با درجه عالی دفاع کرده است. بر این اساس و در راستای معرفی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های برتر دانشگاهی به‌مناسبت هفته پژوهش، خبرنگار ایکنا از اصفهان گفت‌وگویی با این محقق قرآنی انجام داده است.

ایکنا ـ ضرورت انجام پژوهش‌های تطبیقی بین ادیان ابراهیمی را تبیین کنید.

مطالعات تطبیقی ادیان به منظور گسترش تعاملات، تقویت همگرایی بین پیروان ادیان گوناگون و تحکیم مبانی تقریب بین آنها از ضروریات و بایسته‌های جهان کنونی است. چنین مطالعاتی به منظور درک و شناخت متقابل معارف و اعتقادات ادیان دیگر، مسیر صلح و همزیستی میان پیروان ادیان را هموار می‌کند و به تلطیف و تصحیح افکار پیروان نسبت به یکدیگر و رفع سوء‌تفاهمات می‌انجامد.

یکی از موضوعاتی که قرآن و کتاب مقدس به‌طور مشترک به آن اهتمام ورزیده‌اند، مسائل مربوط به عالم غیب و به‌ویژه عرش الهی است. از این‌رو، این رساله درصدد بود تا با رجوع به متون قرآن و کتاب مقدس و اندیشه‌های تفسیری مفسران ادیان ابراهیمی، با روش توصیفی تحلیلی ضمن واکاوی موضوع عرش الهی در قرآن و عهدین، تصویری را که این ادیان از عرش الهی ترسیم می‌کنند، با یکدیگر مقایسه، کارکردهای حاصل از ایمان به عالم عرش را برای جامعه ایمان‌داران ادیان ابراهیمی تبیین و در پایان وجوه اشتراک و اختلاف یهودیت، مسیحیت و اسلام را در این موضوع استخراج کند.

از سوی دیگر، جهان امروزی نیازمند نوآوری دینی است. ادیان گوناگون دارای اشتراکاتی هستند که برنامه‌ریزی برای آنها ضروری است؛ چراکه دین امری ماندگار و به منظور برنامه‌‌ریزی برای پر کردن خلأ معنویت بشر آمده است. از این‌رو، طرح گفت‌وگو و تبادل نظر بین پیروان ادیان می‌تواند به برنامه‌ریزی‌های مشترک بینجامد. گفت‌وگو، راهکاری برای فهم و درک متقابل و در نتیجه ابهام‌زدایی از پیام‌های اصلی دین و تقویت زمینه‌های صلح و همزیستی میان پیروان ادیان است که توجه به آن در جهان امروزی که با چالش‌های بسیاری مواجه است، بسیار ضروری و سازنده خواهد بود.

همزیستی میان پیروان ادیان، قدمتی به بلندای قرن‌ها دارد و این گفت‌وگو‌ها به تکامل دوستی‌ها، نزدیکی سنت‌ها و یافتن نقاط اشتراک انجامیده است. گرچه مراوده‌ بین پیروان ادیان همیشه صلح‌آمیز نبوده و گاه منازعه و تضادهایی در روابط آنها در پی داشته، ولی همه این‌ها به همزیستی مسالمت‌جویانه منجر شده‌ است. در جهان کنونی، گفت‌وگوی ادیان می‌تواند به این معاشرت‌ها درخشندگی و ویژگی‌های خاصی ببخشد. مطالعه تطبیقی بین ادیان با حفظ تنوع انسان‌ها، موقعیت‌های فعلی و گذشته آنها را به یکدیگر نزدیک می‌کند، بینش‌ها و نگرش‌های پیروان ادیان را توسعه می‌دهد و از تعصب‌ها و جزمیت‌های دینی یک‌سویه می‌کاهد.

ایکنا ـ آیا انجام مطالعات و پژوهش‌های تطبیقی، ادله قرآنی نیز دارد؟

مطالعات تطبیقی سابقه‌ای بسیار طولانی در تاریخ علوم و دانش بشری دارد. اولین نمونه‌های مطالعات تطبیقی اسلام و ادیان گذشته را می‌توان پس از ظهور اسلام و در میان آموزه‌های آن، به‌ویژه در آیات قرآن کریم ردیابی کرد. قرآن در سوره آل‌عمران، پیروان ادیان الهی را به اجتماع حول محور اشتراکات و حقیقت فراخوانده است و می‌فرماید: «قُلْ يَأَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلىَ‏ كَلِمَةٍ سَوَاءِ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكمُ‏ْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لَا نُشرِْكَ بِهِ شَيًْا وَ لَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُون؛ بگو اى اهل كتاب، بياييد بر سر سخنى كه ميان ما و شما يكسان است، بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزى را شریک او نگردانيم و بعضى از ما بعضى ديگر را به جاى خدا به خدايى نگيرد. پس اگر از اين پيشنهاد اعراض كردند، بگوييد شاهد باشيد كه ما مسلمانيم، نه شما.» این آیه در حقیقت تلاشی برای معرفی مهم‌ترین نقاط اشتراک بین ادیان الهی است.

 قرآن کریم در آیات متعدد دیگری با سخن گفتن از زبان پیامبران پیشین و توجه به بعضی از آموزه‌های تحریف‌شده سایر ادیان، با رویکردی انتقادی باب مطالعات تطبیقی ادیان را به روی پیروان آنها به‌ویژه مسلمانان گشوده است (مائده، 64؛ توبه، 30 و 31).

مطالعات تطبیقی بین ادیان به منظور بررسی و تطبیق بی‌طرفانه آنها در کنار یکدیگر، با هدف درک و شناخت متقابل معارف و اعتقادات ادیان دیگر، امکان شناخت ژرف‌تر و فهم عمیق‌تر مسائل در حوزه ادیان را فراهم می‌کند و از این طریق، نقاط اشتراک و افتراق آنها آشکار می‌شود. این مسئله، مسیر صلح و همزیستی را هموارتر و باعث رفع سوء‌تفاهمات خواهد شد.

ایکنا ـ ضرورت انتخاب موضوع عرش الهی برای پژوهش‌های بین ادیانی چه بود؟

یکی از موضوعاتی که به‌طور مشترک در قرآن و کتاب مقدس مطمح نظر قرار گرفته، عرش الهی است؛ از این‌رو با عنایت به این مسئله و ضرورت مطالعات تطبیقی با روش توصیفی تحلیلی، ضمن واکاوی موضوع عرش الهی در ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام به بررسی تطبیقی آن از منظر ادیان یادشده پرداخته شد و کارکردهای اخلاقی حاصل از ایمان به عالم عرش بر جامعه ایمان‌داران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و نقاط اشتراک و اختلاف اسلام و عهدین در این حوزه استخراج شد.

علما و احبار یهودی از دیرباز به‌دلیل اشتیاق نداشتن به تحقیق و تفحص در علوم ماوراءالطبیعه از بحث در این‌باره پرهیز کرده‌اند. از دیدگاه ایشان، تحقیق و جست‌و‌جو در بعضی از علوم ناپسند است؛ از این‌رو در این‌باره اظهار کرده‌اند: کسی که در چهار مسئله تفکر و تفحص کند، بهتر بود که به دنیا نمی‌آمد. آن چهار موضع عبارتند از در بالا چیست؟ در پایین چه خبر است؟ پیش از خلقت جهان چه چیزی بوده است؟ بعد از سرنگونی جهان چه خواهد شد؟

مخالفت با اشتغال به این‌گونه مسائل دلایلی داشته است، از جمله اینکه پرداختن به این‌گونه تحقیقات، ایمان مذهبی را با خطر مواجه می‌کند و سستی و ضعف ایمان را در پی خواهد داشت. همچنین تأمل در فرضیه‌های مربوط به جهان ماورای ماده، انسان را از پرداختن به امور اصلی زندگی باز می‌دارد؛ چراکه مسائل جهان هستی به اندازه کافی ذهن آدمی را به خود مشغول کرده است.

با وجود چنین تفکری، برخی از اندیشمندان یهودی در اختفا به تفکر در رموز خلقت جهان بر اساس آیات کتاب مقدس پرداخته‌ و به شاگردان زبده خود آموزش داده‌اند؛ ولی مکتوبات مدونی از این آموزش‌ها در دسترس نیست (کهن، 1382: 52) بر این اساس، تفاسیر و شروح اندکی از اندیشمندان یهودی در خصوص عالم غیب و از جمله آن، عالم عرش به یاد مانده است.

با این حال، نقاط اشتراک قرآن و عهدین در موضوع عرش الهی، بیش از موارد اختلاف است، به‌گونه‌ای که می‌تواند اساس گفت‌وگوی شرایع الهی قرار گیرد و در نتیجه بسط حقایق دینی، موجب تصحیح نگرش پیروان ادیان به آموزه‌های دینی یکدیگر شود.

ایکنا ـ محتوا و موضوعات مطرح‌شده در رساله خود را بیان کنید.

پس از آنکه در فصل اول این رساله توضیحاتی راجع به کلیات، سؤالات و فرضیات درباره موضوع عرش الهی در ادیان ابراهیمی یهودیت، مسیحیت و اسلام مطرح شده، در فصل دوم به ارائه تصویری روشن از عرش الهی، عالم غیب و موجودات غیبی از دیدگاه قرآن و عهدین پرداخته شده است. در فصل سوم، تصویری که قرآن کریم از عرش الهی ارائه می‌دهد، در قالب کاربرد عرش در آیات قرآن، روایات معصومین(ع) و دیدگاه‌های تفسیری مفسران بررسی شده و در پایان کارکردهایی که ایمان به عرش برای جامعه ایمانی در پی دارد، مورد ارزیابی قرار گرفت. در فصل چهارم تصویری که عهد قدیم و عهد جدید از عرش الهی ترسیم می‌کنند، با توجه به کاربردهای عرش در تورات و انجیل و دیدگاه‌های تفسیری مفسران یهودی و مسیحی مورد واکاوی قرار گرفت و در پایان، در پرتو توصیفات بیان‌شده، کارکردهای اخلاقی عرش برای جامعه ایمان‌داران یهودی و مسیحی بررسی شد. در پایان، به جمع‌بندی و تطبیق موضوع عرش الهی و کارکردهای اخلاقی آن در قرآن و عهدین پرداخته و موارد اختلاف و اشتراک قرآن و عهدین در این موضوع استخراج شد.

ایکنا ـ آیا برای انجام این پژوهش به تحقیقات میدانی هم نیاز بود؟

برای پیشبرد هر چه بهتر روند کار و مستند بودن آن، به کنیسه یهودیان ساکن در اصفهان مراجعه و درخواست همکاری از آنان را در این زمینه مطرح کردم که متأسفانه با استقبال و همکاری آنان مواجه نشد. با این حال تلاش‌های گسترده‌ای به منظور یافتن منابع مرتبط به عمل آمد. مطالب بخش عهدین رساله با استناد به آیات کتاب مقدس و منابعی چون قاموس کتاب مقدس، معجم اللاهوت الکتابی، دایرة‌المعارف کتاب مقدس، دایرة‌المعارف یهود، تلمود و تفاسیر عهدین صورت پذیرفته و در آخر هر فصل، رهیافت‌های به دست آمده به‌صورت منظم بیان شده است.

با وجود اندک بودن منابع فارسی در بخش عهدین، برای تبیین بهتر مطالب به دایرة‌المعارف‌های لاتین نظیر ایلیاده و جوداییکا و کتب و مقاله‌های لاتین در باب موضوع رساله مراجعه شد که جناب آقای حامد نظرپور، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان و مشاور این رساله در اختیار من قرار دادند. امید آنکه رساله حاضر، گامی سودمند در زمینه مطالعات تطبیقی برداشته باشد و زمینه برای مطالعات گسترده‌تر در این حوزه فراهم شود.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان