فرایند طلاق در کشور با آموز‌های قرآنی تطابق ندارد

به گزارش ایکنا، رضوان جلالی‌فر، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث، دوم اردیبهشت ماه در نشست علمی «اخلاق طلاق؛ نگاهی انتقادی به آداب فراموش‌شده در طلاق و بررسی آیات قرآن و روایات»، با بیان اینکه اسلام در عین اینکه سختی و دشواری طلاق را پذیرفته ولی نگاه عقلانی به آن دارد، گفت: در روایتی از امام صادق(ع) نقل است که در اسلام هیچ چیزی نزد خداوند مبغوض‌تر از خانه‌ای نیست که با طلاق خراب شود و یا مبغوض‌ترین حلال‌ها شمرده شده است ولی در نهایت در صورت ضرورت، طلاق به عنوان آخرین راه مشروعیت دارد.

وی با بیان اینکه نگاه اسلام به طلاق کاملا واقع‌گرایانه و جامع است، افزود: در برخی ادیان گاهی شاهد ممنوعیت طلاق هستیم مثلا در بین کاتولیک‌ها هنوز هم محدودیت شدید نسبت به طلاق وجود دارد و حتی با وجود اصلاح قوانین همچنان در این زمینه با محدودیت مواجهیم؛ مثلا بیان شده اگر زن و مردی طلاق بگیرند حق ازدواج مجدد ندارند. 

آیات طلاق در ۴ سوره

جلالی‌فر با بیان اینکه آیات طلاق در سوره‌های بقره، احزاب، نساء و طلاق آمده است، افزود: در این ایات به جزئیات یعنی از دوره قبل و حین و بعد از طلاق اشاره شده است. در آیات طلاق به شدت ترکیبی از احکام فقهی حقوقی و اخلاق و تلازم تقوا و حقوق را شاهد هستیم یعنی اگر طلاق رخ داد موارد مدنظر قرآن رعایت شود زوجین و فرزندان کمترین آسیب را خواهند دید. همچنین خداوند در این آیات حمایت مادی و معنوی از زنان را مدنظر دارد. 

این پژوهشگر قرآنی بیان کرد: بیشترین تلاش قرآن کریم در ابتدای امر بر ایجاد صلح و سازش است و این موضوع را تا آخرین روز نگهداری عده هم شاهدیم. مسئله بعدی موضوع حکمیت برای رفع نزاع زوجین است. مورد بعد منع هر نوع انتقام‌جویی از سوی طرفین است با یادآوری روزهای خوبی که در کنار هم بوده‌اند و این موضوع چندین بار در آیات تکرار شده است.

جلالی‌فر با بیان اینکه برخی مقولات مانند؛ رعایت اجرت شیردهی، نفقه و مهریه، رعایت حریم عده، عدم تحت فشارقراردادن زن مطلقه برای زنا بعد از طلاق از مقولات فراموش شده در جامعه است، گفت: خداوند برای کاهش طلاق، در کمبودهای زندگی طرفین را توصیه به صبر فرموده است از جمله در آیه ۱۹ نساء «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا» خطاب به مردان با تعبیر «و عاشروهن بالمعروف ...» توصیه به رفتار مناسب با زنان دارد و زوجین را به چشم‌پوشی و گذشت توصیه کرده و وعده خیر کثیر به علت صبر داده است.

نشوز فقط برای زنان نیست

وی اضافه کرد: مسئله دیگر نشوز زن و مرد است؛ در آیه ۱۲۸ نساء نشوز مرد و در آیه ۱۲۴ نشوز زن و مراحل آن بیان شده است. اگر این مراحل طی شد و باز اختلاف حل نشد حکمیت پیشنهاد شده است. در آیه ۳۵ نساء «وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا» به این موضوع تاکید شده است؛ در آیه، ۲۲۴ بقره «وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» هم به صورت ضمنی بر مسئولیت اطرافیان در سازش میان زن و شوهر تاکید دارد. 

این پژوهشگر ادامه داد: در سنت جاهلی رسم بوده که برای اذیت زنان، ایلاء یا ظهار می‌کردند که سبب می‌شد تا زن در حالتی بماند که نه شوهر دارد و نه ندارد. در آیات ظهار و ایلاء هم خداوند با تعابیری چون غفور رحیم سعی دارد که بازگشت به زندگی را تشویق فرماید. یعنی ضمن رد ظلم به زن، مرد را به بازگشت به زندگی تشویق کرده است. 

وی با بیان اینکه خداوند در آیه ۲۲۷ بقره «وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»؛ جواز طلاق را بعد از اینکه مراحل قبل جواب نداد، مجاز فرموده است، افزود: اگر طلاق اصلا پذیرفته نشود خشونت و خیانت رواج می‌یابد. رویکرد زیبای قرآن در این آیه آن است که نفرمود همسرانتان را طلاق دهید بلکه فرموده اگر عزم طلاق داشتید. 

جلالی‌فر با بیان اینکه برای محرمیت صرفا قرائت خطبه عقد لازم و کافی است، گفت: اما در طلاق قرآنی موانعی ایجاد شده است؛ یعنی برخلاف خطبه عقد که به محض جاری شدن، زن و مرد به همدیگر محرم می‌شوند در لحظه جاری شدن صیغه طلاق، رعایت یکسری موارد ضروری است، از جمله اینکه اگر زن حائض باشد قرائت صیغه طلاق باطل است و باید صبر کنند تا زن از این حالت بیرون بیاید؛ مورد دیگر طی شدن دوره عده است و جدایی کامل با خاتمه این دوره صورت می‌گیرد و برای ثبت قطعی طلاق دو شاهد عادل الزامی است و شاهدان هم شرایطی دارند. این موضوعات دال بر این است که خداوند خواسته است تا طلاق و جدایی فرایند کندی داشته باشد.

مصداقی اخلاقی برای طلاق

این پژوهشگر قرآنی تصریح کرد: مورد بعد پرداخت مهریه برای دخترانی است که ازدواج کرده‌اند ولی زناشویی نداشته‌اند که طبق قاعده الهی، نصف مهریه باید پرداخت شود ولی تعبیر آیه جالب است زیرا فرموده که یا مرد مابقی مهریه را هم به زنش ببخشد و یا دختر آن را ببخشد. (ان یعفو الذی بیده عقدة النکاح و لا تنسوا الفضل بینکم). 

وی با اشاره به احکام زنان در طلاق، افزود: یکی از انواع طلاقها مبارات و یا توافقی است و زن در این نوع توافق بخشی و یا همه مهریه خود را می‌بخشد. در روایتی متواتر بیان شده که زنی نزد پیامبر(ص) رفت و  چون از ماندن در ازدواج کراهت داشت پیامبر(ص) هم سریعا در مورد وی اقدام کرد. مسئله دیگر اینکه اگر زن حائض باشد در این ایام صیغه طلاق نافذ نیست. 

جلالی فر با اشاره به دوران عده، تصریح کرد: عده در طلاق رجعی موضوع بسیار مهمی است زیرا خیلی از افراد جامعه تصور می‌کنند همین که خطبه طلاق جاری شد زن و مرد به همدیگر نامحرم هستند در صورتی که قرآن دستور فرموده است که زن و مرد باید تا پایان عده در یک مکان با هم زندگی کنند و عقد طلاق شمارش معکوس برای خاتمه یک زندگی است البته در طلاق مبارات و ... مرد حق رجعت ندارد مگر در برخی موارد.

وی با اشاره به وظایف زن در دوره عده، گفت: زن در این مدت حق ازدواج ندارد. همچنین مرد حق ندارد زن را از خانه مشترک بیرون کند؛ قرآن در آیه اول طلاق از تعبیر فلایخرجن استفاده کرده است و در روایات هم به تبرج زن مطلقه برای همسر خود تاکید کرده است. همچنین این تصور که عده فقط مخصوص زنان است اشتباه است. در آیات قرآن دستورات فراوانی هم به مرد برای دوره عده داده است از جمله شمارش مدت دقیق عده با تعبیر «واحصوا العدة ...؛ همچنین حق رجوع در طلاق رجعی و اولویت رجوع مرد به زن حتی بعد از دوره عده و جدایی.

وظایف مرد در دوره عده

جلالی‌فر با تاکید بر اینکه تامین نفقه و مسکن برای زن مطلقه، اجرت شیردهی و ممنوعیت سخت‌گیری به زن مطلقه از جمله وظایف مرد در قبال زن در دوره عده است، اظهار کرد: یکی از مواردی که متاسفانه در جامعه واقعا رعایت نمی‌شود این است که به زن بعد از طلاق خیلی سختگیری می‌شود تا زن مجبور شود از خانه بیرون برود. در آیات و روایات بحثی با عنوان متعه طلاق مطرح است که مفسران آن را بر مردان واجب می‌دانند. یعنی روز آخر عده واجب است مرد متاع شایسته‌ای را به زن هدیه بدهد.

وی اضافه کرد: در برخی روایات بیان شده به زن مطلقه کنیز بدهید و سؤال شد اگر مرد فقیر باشد چه فرمودند خرما و کشمش بدهید. در اینجا هم رعایت اخلاق بسیار مورد تاکید است تا زن و مرد با احترام و تکریم از هم جدا شوند.

این پژوهشگر بیان کرد: حضور دو شاهد عادل در پایان عده که فقط برای رضایت خداوند شهادت بدهند از دیگر موارد مورد تاکید است که اصلا رعایت نمی‌شود و برخی پولی می‌گیرند و شهادت می‌دهند.

فاصله طلاق‌های جامعه با طلاق قرآنی

جلالی‌فر با تاکید بر اینکه اخلاق در آیات طلاق موج می‌زند، تصریح کرد: متاسفانه امروز طلاق توافقی در جامعه بسیار زیاد شده است؛ مثلا مردان زیادی هستند که آنقدر زن را تحت فشار قرار می‌دهند تا منجر به طلاق توافقی شود و زن از حق و حقوق خود بگذرد. چون طلاق عملا در دست مرد است و چون مهریه از ابتدا به زن داده نشده است دست برتر با مرد است همچنین طولانی شدن فرایند قضایی طلاق، سبب شده تا شاهد خشونت‌های زیاد در خانواده‌ها باشیم و در بسیاری از موارد کار به عده نمی‌رسد و می‌بینیم که زن و شوهر ماه‌ها قبل از درخواست طلاق، متارکه کرده‌اند.

بی تاثیری حکمیت‌های کنونی

وی تاکید کرد: بی توجهی به سنت حکمیت در خانواده هم از دیگر مسائل نامناسب امروز در جامعه است. در ۹۹ درصد طبق آمارها حکمیت بی اثر است و زوجین طلاق می‌گیرند زیرا حکمیت در خانواده و از سوی افراد دلسوز انجام نمی‌شود. آگاهی بیشتر زنان به حقوق مدنی خودشان هم از عوامل افزایش طلاق است. مورد بعدی تکبر و غرور در برابر فرمان الهی است. 

وی در پاسخ به این پرسش که در قرآن به صورت مستقیم مطلبی درباره حق طلاق با مرد نیامده است، گفت: در قرآن کریم ضمائری مانند «و ان عزمو الطلاق» دال بر این مسئله است ضمن اینکه در روایات با صراحت این موضوع بیان شده است. 

جلالی‌فر همچنین در پاسخ به این پرسش که وقتی زنان در ازدواج گزینه اقدام به ازدواج و انتخاب‌گری را ندارند چرا حق طلاق با مردان است؟ تصریح کرد: ما روایاتی داریم که نشان می‌دهد زنان انتخاب‌گر بوده‌اند. مثلا چندین زن در کنار پیامبر(ص) بودند و ایشان از آنها سؤال کردند که دوست دارند با کدام مرد ازدواج کنند. ضمن اینکه الان طوری نیست که زنان کاملا منفعلانه رفتار کنند و زن از بین خواستگاران خود دست به انتخاب می‌زند همچنین عرف جامعه لزوما نظر دین نیست.

نظر اسلام درباره حق طلاق به زن

وی افزود: طلاق‌های قرآنی عمدتا اصلاح‌گر و در راستای حمایت از حقوق زنان بوده است؛ اینکه صیغه طلاق نباید در دوره حیض قرائت شود، اینکه طلاق ایلاء و ظهار را به شدت نفی فرموده است و بحث مهریه و ... نشانگر این مسئله است. در مجموع معتقدم اگر زوجین طبق فرمول قرآنی پیش بروند منجر به طلاق نخواهد شد و اگر در مواردی چاره‌ای نبود با نهایت رضایت و محبت از هم جدا می‌شوند بنابراین می‌بینیم که بین طلاق‌های امروز و دستورات قرآن فاصله از زمین تا آسمان است.

جلالی‌فر تاکید کرد: روایاتی وجود دارند که مؤید این است که ازدواج نوعی معامله است و هر توافقی که زن و مرد داشته باشند باید قید شود و پایبندی طرفین به آن الزامی است؛ در مجموع دو دسته روایت داریم که هر دو نوع قابل اعتنا هستند که باید اعتبارسنجی شوند و در هر صورت ازدواج نوعی توافق طرفینی میان زن و مرد است.