لزوم تبیین نظریه ترجمه قرآن/ دو عنصر ادب و هنر؛ شرط ورود به جرگه مترجمی قرآن
گروه ادب: برای پاسخ به پرسش‌های مطرح در زمینه مترجمی قرآن به زبان فارسی نیاز به یک دستورالعمل جامع در قالب نظریه ترجمه قرآن داریم ضمن آنکه هر که علاقه‌مند به ورود به عالم ترجمه قرآن است باید به دو عنصر ادب و هنر مجهز باشد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) نشست «شبی با مترجمان قرآن» شامگاه روز پنجشنبه، 11 تیر با حضور مسعود انصاری؛ مترجم قرآن، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی کوشا؛ پژوهشگر و منتقد ترجمه قرآن و ویلیام پیچی؛ مترجم قرآن و استاد دانشگاه دوزجه ترکیه در سالن نشست‌های بیست و سومین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم برگزار شد.
در ابتدای این نشست که به همت بخش مکتوب نمایشگاه قرآن برگزار شد، مسعود انصاری، مترجم قرآن به ایراد سخن پرداخت و گفت: از حوادث روزگار ما این بوده است که پس از انقلاب اسلامی شاید به قدر 300 سال پیش از آن در زمینه ترجمه قرآن پیشرفت به چشم می‌خورد و باید بگویم که امروزه ما از دایره هزار ساله ترجمه تحت‌اللفظی قرآن رهایی پیدا کرده‌ایم.
وی ادامه داد: در این سی سال سعی به عمل آمد تا در ترجمه تطبیقی قرآن معادل هر گزاره قرآنی یک عبارت فارسی آورده شود و باید بگویم که حداقل در 10 ترجمه برتر پس از انقلاب به آن نقطه اوج نزدیکتر شده‌ایم.
انصاری تصریح کرد: امروز بیش از ترجمه قرآن نیازمند نظریه هستیم، دستورالعملی که مبانی نظری قرآن را چنان تبیین کند که ترجمه‌های بعدی نیز بتوانند راهی هموار را تا رسیدن به یک محصول قابل درک و فهم جامعه سرلوحه خود قرار دهند و باید همین جا اعلام کنم که دستیابی به یک نظریه واحد ترجمه قرآن به عهده یک فرد خاص نیست و نیاز به یک عزم جمعی داریم.
تحولی عظیم در زمینه معرفت صورت گرفته است
این مترجم قرآن گفت: در شرایط کنونی در حوزه علوم انسانی تحولی عظیم در زمینه معرفت صورت گرفته است؛ قرآن در کنار سخن پیامبر(ص) به اوج شکوهمندی می‌رسد و در نظریه اعجاز به این درک می‌رسیم که زبان قرآن را زبانی معمولی در نظر گرفته و در تبیین این قضیه که ویژگی فرازمانی قرآن در کجاست، خود قرآن به ما می‌گوید که شکوهمندی این متن را درک کنیم و در برگردان آن لازم نیست که نثری فاخر داشته باشیم چرا که اعجاز قرآن در زیبایی ظاهری آن نیست، بلکه در شیوایی و بلاغت آن است.
انصاری ادامه داد: نظریه ترجمه قرآن به ما می‌گوید که در برابر واژگان قرآنی چه رفتاری داشته باشیم و برخی از گزاره‌های قرآنی قادر به وجوه اغنایی نفس قرآن نیستند، اوج قرآن در مباحث زبانی است و نه در نظم، در قرآن پدیده‌ای وجود دارد که فراتر از نظم است به همین دلیل وجوهی از قرآن فروتر از بیان همه آنهاست.
مترجم کتاب 4 جلدی کشاف افزود: نظریه ترجمه قرآن به ما می‌گوید که گزاره‌هایی در قرآن ترجمه‌ناپذیر هستند و حقیقت شرعیه به ما بیان می‌دارد که از نظر زبانی ما باید به یک دلالت در برابر الفاظ قرآنی قائل شویم، بیان سلیس یک نظریه ترجمه است که به ما در چنین دشوارگاهی نشان می‌دهد که باید چه کار انجام دهیم.
انصاری تأکید کرد: ما در ترجمه قرآن برابرهایی داریم مثل به نام خداوند بخشنده مهربان در مواجهه با بسم‌الله الرحمن الرحیم که دلالت بر رحمانیت و رحیم بودن خداوند دارد اما هیچ معادلی به غیر از آنچه مرسوم و متداول است به ذهن خطور نمی‌کند و به نظر من اگر نظریه ترجمه قرآن در اختیار نداشته باشیم علیرغم تلاش‌های فردی که در حال انجام است پیشرفت در امر ترجمه قرآن نخواهیم داشت.
نظریه ترجمه تکلیف ما را در برابر حروف قرآنی مشخص می‌کند
این مترجم قرآن در ادامه گفت: نظریه ترجمه به ما می‌گوید که از داشته‌های فرهنگی و ادبی خودمان چه بهره‌هایی می‌توانیم در ترجمه داشته باشیم، این نظریه باید تکلیف ما را در برابر حروف قرآنی مشخص کند و باید این واقعیت را پذیرفت که کار ترجمه کاری بس سنگین است و غیر از تبیین نظریه ترجمه قرآن راه برای پیشرفت نداریم و جوازهای معمول در ترجمه قرآن کارایی چندانی ندارند.
سخنران دیگر این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین کوشا، پژوهشگر و منتقد ترجمه قرآن بود که در ابتدا با ذکر اینکه باید پذیرفت که قرآن یک کتاب بین‌المللی و جهانی است گفت: در دنیای امروز زبان‌ها در حال نزدیک شدن به هم هستند و ما ناچاریم زبان‌شناسان گوناگون را در زمینه‌های علوم قرآنی بپذیریم تا قرآن را به انوع و اقسام زبان‌ها برگردانیم.
وی ادامه داد: کارهایی که من تاکنون به انجام رسانده‌ام در مورد ترجمه‌های قرآن و تفسیرهای آن بوده است و تاکنون بیش از 150 نقد در مورد ترجمه و تفسیرهای قرآن از قرن چهارم به این سو داشته‌ام که بخشی از آنها ترجمه‌های مستقل بودند و بعضی دیگر همراه با تفسیر که به انجام رسیده است.
قرن 5 و 6 هجری قرون درخشش ادب فارسی بوده است
کوشا تصریح کرد: قرن 5 و 6 هجری قرون درخشش ادب فارسی بوده است و ما در این قرون شاهد ترجمه‌های خوبی همچون ترجمه طبری و ابوالفتوح رازی بوده‌ایم و حدود هفت ترجمه کهن در این دو قرن داریم و این سیر ادامه پیدا می‌کند تا قرن دازدهم که بهترین ترجمه این قرن ترجمه دهلوی است و در قرن سیزدهم هم با ترجمه بصیرالملک مواجهیم که مقدمه‌ای شد برای ترجمه مرحوم مهدی الهی قمشه‌ای و ترجمه او از آنجا که در برابر آن حق‌التألیفی مطالبه نکرد پس به کرات به چاپ رسید و یکی از پرفروش‌ترین ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی است.
وی ادامه داد: پیش از انقلاب با ترجمه‌های دیگری همچون ترجمه ابوالقاسم پاینده و زین‌العابدین رهنما که این دو از نظر لفظی حائز اهمیت هستند و ترجمه دیگر مربوط به فیض‌الاسلام است با توجه به پرانتزهای زیادی که در شرح آن وجود دارد، ترجمه را از بعد تطبیقی به سمت ترجمه تفسیری سوق داده است.
این مترجم و منتقد ترجمه قرآن اظهار کرد: شخصاً بیش از 90 ترجمه منثور و 10 ترجمه منظوم قرآن پس از انقلاب را مورد بررسی قرار داده‌ام و باید بگویم در حال حاضر بالغ بر 70 ترجمه دیگر موجود هستند که هنوز به طبع نرسیده‌اند و البته باید به این نکته اشاره کنم که تجربه شخصی به من نشان داده است که کسی که بخواهد وارد جرگه مترجمان قرآن شود باید اعتماد به نفس و همچنین اشراف به دو زبان مبدأ و مقصد داشته باشد.
کوشا تأکید کرد: اساساً ورود به عالم ترجمه قرآن به دو عنصر ادب و هنر نیازمند است و اگر این دو عنصر در هم بیاویزند آن گاه است که اثر ترجمه شده جاویدان خواهد شد؛ منظور از ادب صرف و نحو و... است و منظور از هنر، علم معانی، بیان و بدیع است که در مجموع به آن علوم بلاغی می‌گویند.
اشراف بر دو زبان مبدأ و مقصد در ترجمه قرآن
وی ضمن تأکید مجدد بر اینکه مترجم باید اشراف کافی بر دستور زبان دو زبان مبدأ و مقصد در ترجمه قرآن داشته باشد گفت: مترجم قرآن باید متون زبان فارسی به ویژه متون کهن را مورد مطالعه قرار داده باشد و حتماً در مورد ادبیات قرون چهارم تا ششم که بسیار به غنای ادب فارسی کمک کردند تحقیق و مطالعه کند ضمن آنکه مترجم باید نثر معیار زمان خود را در ترجمه نگاه دارد که آن نیز ساز و کار خود را دارد، اما یکی از راهکارهای رعایت آن آشنایی مترجم به علوم بلاغی است.
این مترجم قرآن در پایان سخنان خود عنوان کرد: در ترجمه قرآن تنها با الفاظ و واژگان سر و کار نداریم، بلکه با یک پیشینه فرهنگی مواجهیم که باید اشراف کامل بر همه استعارات، کنایه‌ها و مجازهای متداول در زبان مرجع درست منطبق با شرایط و روزگار فرهنگی که قرآن در آن نازل شد داشته باشیم.
ویلیام پیچی، مترجم آمریکایی‌تبار قرآن نیز که ترجمه قرآن او به زبان انگلیسی در این نشست عرضه شد نیز سخنران سوم این نشست بود که گفت: ابتدا خوشحالم که پس از پیروزی انقلاب اسلامی مجدد این فرصت دست داد که به ایران بیایم، اما اینکه چرا قرآن باید به زبان انگلیسی برگردان شود باید بگویم که دلیلش فراوانی تکلم مردم دنیا به این زبان است، زبانی که همچون عربی که روزگاری زبان علمی جهان بود اکنون جایگاهی در همه مناسبات انسانی دارد و قریب به 500 میلیون انسان به عنوان زبان مادری به این زبان تکلم می‌کنند و بالغ بر 80 میلیون نفر نیز به این زبان مجبور به تکلم در برخی مناسبات روزمره خود هستند.
سلمان فارسی نخستین مترجم قرآن بوده است
پیچی ادامه داد: به نظر می‌رسد نخستین شخصی که قرآن را به زبانی دیگر غیر از عربی ترجمه کرد، سلمان فارسی از صحابه پیامبر(ص) باشد که سوره حمد را به فارسی برگرداند و از آنجا که عنوان شد قرآن کتابی جهانی است، لذا باید این کتاب به زبانی به غیر از زبان عربی که البته برای اعراب در همه کشورها قابل فهم است ترجمه شود.
وی با اشاره به ویژگی‌های زبان قرآن تصریح کرد: قطعاً زبان قرآن با زبان احادیث و روایات متفاوت است و در مورد برگردان قرآن به زبان انگلیسی باید بگویم که نخستین بار 500 سال پیش چنین اتفاقی افتاد، اما اینکه چه ضرورتی برای این کار یعنی ترجمه قرآن به انگلیسی احساس می‌شد شاید یکی از دلایلش ایجاد رخنه‌ای برای حمله به اسلام باشد.
استاد دانشگاه دوزجه ترکیه در ادامه گفت: مسلماً هدف اصلی از ترجمه قرآن رساندن پیام جاوید آن است، چرا که قرآن و رسولش هر دو اسوه هستند و لذا انتقال درست پیام آن از رهگذر ترجمه درست اهمیت بالایی دارد، هر چند که اغلب ترجمه‌های قرآن به زبان انگلیسی پیچیده و غامض هستند مانند ترجمه عبدالیوسف علی در هند به سال 1967 که چنین ویژگی دارد.
وی ادامه داد: اگر ترجمه قرآن درست با استفاده از واژگان قابل فهم صورت نگیرد و معادل‌سازی نشود، مخاطب زبان مقصد قادر به درک پیام آن نخواهد بود و لذا چرخه ارتباط کامل نشده است؛ به اعتقاد من دو نفر در ترجمه از قرآن به زبان انگلیسی سرآمد هستند یکی، یک یهودی عراقی به نام «ان جی داوود» و دیگری که آمریکایی‌تبار است با نام «تی جی اورین» که ترجمه‌های آنان قابل درک برای مردم حتی در سطحی عادی و معمولی است.
پیچی در پایان به ترجمه انگلیسی قرآن توسط خودش اشاره کرد و گفت: این ترجمه با نام «آخرین کتاب خدا» به همراهی دوست مرحومم که در یک حادثه رانندگی کشته شد صورت گرفت و حاصل 10 سال همکاری من با اوست که سه سال قبل منتشر شد و هر جا که ما دو نفر اختلاف نظر داشتیم، به تفاسیر مشهور برای رسیدن به یک اجماع مراجعه می‌کردیم.
