استواری امام حسن عسکری(ع) در دوره محنت شیعه

در متن زیارت ائمه سامرا درباره امام هادی و امام حسن عسکری(ع) دو ویژگی ذکر شده است که نمایان‌گر دشواری‌های دوره این دو امام است: «و اتوسل الیک بعلی بن محمد الراشد و الحسن بن علی الهادی، القائمین بامر عبادک، المختبرین بالمحن الهائلة و الصابرین فی الإحن المائلة، فصلّ علیهما کفاء أجر الصابرین»: به درگاهت وسیله می‌جویم به حضرت علی بن محمد و حسن بن علی، دو امام که قائم به امر بندگانت هستند، آزموده به محنت‌های هول‌ناک و صبور در برابر کینه‌های لرزاننده.

در این زیارت می‌گوییم این دو امام در چنین شرایطی مورد آزمون قرار گرفتند و صبر کردند. «محن» جمع محنت به معنی رنج و سختی است. «هائله» از ریشه هول به معنی ترس‌آ‌ور، کلمه «احن» به معنی کینه و نفرت و کلمه «مائله» به معنی ستمگر است. این کلمه ممکن است به معنی لرزاننده و خم کننده هم باشد‌. به عبارتی این دو امام در برابر رنج‌های هراس آور و کینه‌ها و دشمنی‌های ستمگرانه و لرزاننده آزموده شدند و صبر کردند.

در منابع تاریخی بیان شده است که اعمال فشار و محدودیت در عصر امام جواد و امام هادی و امام عسکری(ع) در سامرا به اوج خود رسید، اما در این میان، فشارها و محدودیت‌ها در زمان امام حسن عسکری(ع) از دو امام دیگر بیش تر بود.

برخی دلیل این موضوع را تبدیل شدن شیعه به یک قدرت عظیم در عراق در زمان امام می‌دانند‌، گروهی که نسبت به خلفای وقت معترض هستند. دلیل دیگر این موضوع این است که خلفای عباسی می‌دانستند مهدی موعود از نسل امام حسن عسکری(ع) است، به همین جهت پیوسته امام را تحت نظارت شدید خود داشتند(سیره پیشوایان، ۶۲۱ و ۶۲۲).

در تاریخ نقل شده است که حکومت عباسی به قدری از نفوذ و موقعیت مهم اجتماعی امام نگران بود که امام را ناگزیر کرده بود هر هفته روزهای دوشنبه و پنج شنبه در دربار حاضر شود. البته منابع تاریخی به این موضوع نیز اشاره کرده‌اند که علی رغم نیت پلید خلیفه، هر بار امام رفت و آمد می‌کرد، هزاران نفر جمعیت مشتاق در مسیر حرکت امام اجتماع می‌کردند به گونه‌ای که از کثرت جمعیت راه‌ها بند می‌آمد و عبور و مرور قطع می‌شد.

تاریخ گواهی می‌دهد ارتباط‌های امام کاملا کنترل شده بود و افراد مرتبط با امام در معرض خطر جانی بودند. یکی از یاران امام می‌گوید: ما گروهی بودیم که وارد سامرا شدیم و مترصد روزی بودیم که امام از منزل خارج شود تا بتوانیم او‌ را در کوچه و خیابان ببینیم. در این هنگام نامه‌ای از طرف امام به ما رسید: هیچ کدام به من سلام نکنید، هیچ کس از شما به سوی من اشاره نکند، زیرا برای شما خطر جانی دارد. این گزارش تاریخی در بحار الانوار نقل شده است.

گزارش‌هایی این چنین که بیانگر احتیاط و مراقبت امام نسبت به شیعیان است، در کتب تاریخی ذکر شده است. گاه نیز مکاتبه و نامه نگاری‌هایی بین امام و یاران ایشان نقل شده است که نشان می‌دهد که امام و یاران برای حفظ جان خود ناگزیر بودند از کلمات رمزی استفاده و منظور خود را کاملا پوشیده بیان کنند.

مطالعه تاریخ می‌تواند به ما نشان دهد که در پشت این دو عبارت که در زیارت ائمه سامرا می‌خوانیم چه هول و هراس‌ها، چه رنج‌ها، چه خفقان‌ها و چه تیرگی‌هایی نهفته است و امام حسن عسکری(ع) چون کوهی استوار برابر این رنج‌ها ایستادند و همت خود را بر حفظ جان شیعه و دین خدا گذاشتند و به مقام صابران رسیدند.