بررسی نشانگرهای فراگفتمان تعاملی در قرآن

به گزارش ایکنا از گیلان، پژوهش «بررسی نشانگرهای فراگفتمان تعاملی در قرآن» با حمایت دانشگاه پیام نور استان گیلان به همت شهین شیخ‌سنگ‌تجن، عضو هیئت علمی این دانشگاه به تازگی انجام شده است. خلاصه این طرح به شرح زیر است:

فراگفتمان نگرشی جدید در تحلیل کلام است که نویسنده در آن به طرق مختلف به منظور تعامل با مخاطب حضور خود را در متن نشان می‌دهد. به عبارت دیگر فراگفتمان توانایی زبانشناختی است که به نحوه آرایش گفتمان یا انتقال دیدگاه نویسنده به متن و خواننده به کار می رود و که شامل آرایه‎ های ناهمگنی از مشخصه‎ های بینافردی است که به ارتباط متن به بافتش با هدایت خوانندگان به ارتباط، آرایش و تفسیر اطلاعات بر اساس سلیقه نویسنده و با توجه به ارزشهای جامعه گفتمانی خاص کمک می‌کند.

هدف از انجام پژوهش حاضر، ارزیابی نشانگرهای فراگفتمان تعاملی از قبیل فراگفتمان‌های «یقین‌نما»، «خوداظهار»، «دخیل‌ساز»، «نگرش‌نما» و «تردیدنما» در سوره ‎های واقعه، حشر و الرحمن است. شناخت و توجه به  نشانگرهای فراگفتمان تعاملی سبب درک ارتباط بین آیات و نیز فهم عمیق‌تر مفاهیم قرآن کریم خواهد شد.

هدف از انتخاب سوره‌های واقعه، حشر و الرحمن اولا تأکید روایات متعدد اسلامی در قرائت مستمر و روزانه آنهاست که نشانگر اهمیت والای این سوره‌هاست، ثانیا به دلیل مفاهیم ارزنده آیات این سوره‌هاست که توجهی ژرف و تفکری دقیق می‌طلبد. در سوره واقعه به معاد و ویژگی‌های قیامت اشاره شده، در سوره حشر به مسائل و مشکلات انسان و راه‌های مقابله با آن پرداخته و در سوره الرحمن به انواع نعمات مادی و معنوی اشاره شده است. از این رو می‌توان دریافت که در این سه سوره به همه جنبه‌های آفرینش و زندگی بشر اشاره شده است.

بررسی فراگفتمان‌های تعاملی در این سه سوره می‌تواند یاریگر مترجمان و مفسران در استنباط دقیق از متن قرآن کریم باشد. از سوی دیگر، از آنجایی که زبان قرآن، زبان وحی و عاری از هرگونه نقص و کاستی است و در عین حال الگو و الهام بخش دستور زبان بشر است، می‎توان آن را معیار مناسبی جهت ارزیابی هر انگاره یا نظریه زبانشناختی در نظر گرفت.

بررسی فراگفتمان‌های تعاملی در سوره واقعه

سوره واقعه پنجاه و ششمین سوره قرآن است که مکی است و 96 آیه دارد. این سوره چنان که از نامش پیداست، از قیامت و ویژگی‌هاى آن سخن مى‎گوید. در این سوره به طبقه‌بندی انسانها به سه دسته «پیشی‌گیرندگان»، «سعادتمندان» و «شقاوتمندان» در روز آخرت اشاره شده است. بیان قدرت خداوند، خلقت انسان، تجلى حیات در گیاهان و نزول باران از موارد دیگری هستند که در این سوره ذکر شده‎اند؛ این سوره نخست به ارائه برخی از حوادث روز قیامت مانند تغییر وضعیت زمین، وقوع زلزله در آن و متلاشی‌شدن کوه‌ها می‌پردازد و در ادامه مردم را به سه گروه اصحاب یمین، اصحاب شِمال و سابقون، طبقه‌بندی نموده است. نشانگرهای یقین‌نما، نگرش‌نما، دخیل‌ساز و خوداظهار در آیات سوره واقعه مشاهده شده‌اند که به ترتیب نشانگرهای دخیل‌ساز با 28 آیه (44.4 درصد)، خوداظهار با 14 آیه (22.3 درصد)، یقین‌نما با 13 آیه(20.7درصد) و نگرش‌نما با 8 آیه (12.6 درصد) از بیشترین و کمترین فراوانی برخوردار هستند.

بررسی فراگفتمان‌های تعاملی در سوره حشر

سوره حشر پنجاه و نهمین سوره قرآن، مدنی و دارای 24 آیه است. نام این سوره از آیه دوم آن گرفته شده که به معنای بیرون راندن قوم یهود از مدینه است و ارتباطی با حشر در قیامت ندارد. در این سوره به داستان یهودیان بنی‌نظیر اشاره شده است که به دلیل نقض پیمانی که با مسلمانان بسته بودند، محکوم به جلای وطن شدند. از آیات برجسته این سوره هفت آیه آخر آن است که پروردگار در آنها به بندگان خود دستور می‌دهد از طریق مراقبت نفس و محاسبه اعمال آماده دیدارش شوند و عظمت کلام خود را در قالب بیان ذات مقدسش و اسماء حسنی بیان می‌فرماید نشانگرهای یقین‌نما، نگرش‌نما و دخیل‌ساز در آیات سوره حشر مشاهده شده‌اند که به ترتیب نشانگرهای نگرش‌نما با 17 آیه (51.5 درصد) یقین‌نما با 9 آیه (27.3 درصد) و دخیل‌ساز با 7 آیه (21.2 درصد) از بیشترین و کمترین فراوانی برخوردار هستند.

بررسی فراگفتمان‌های تعاملی در سوره الرحمن

سوره الرحمن پنجاه و پنجمین سورۀ قرآن و دارای 78 آیه است. نام این سوره که یکی از نام ‎های الهی است، از کلمه آغازین آن، رحمان گرفته شده و بیانگر رحمت پروردگار بر همه موجودات جهان است. سوره الرحمن بیانگر نعمت‌های مختلف مادی و معنوی خداوند است که بر بندگان خویش نازل فرموده است. این سوره مجموعه‎ای از نعمت‎های خداوند در دنیا و آخرت را برمی‌شمرد و به برپایی قیامت و ویژگی‌های آن و چگونگی حسابرسی اعمال، اشاره نموده است. خداوند در این سوره پس از ذکر هر نعمتی، بندگان خود را با آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»، پس كدام ‌يک از نعمت‌هاى پروردگارتان را انکار می‎ کنید؟» مورد خطاب قرار می‌دهد. نشانگرهای نگرش‌نما و دخیل‌ساز در آیات سوره الرحمن مشاهده شده‌اند که نشانگرهای دخیل‌ساز با 37 آیه (71درصد) از بیشترین و نگرش‌نما با 15 آیه (29درصد) از کمترین فراوانی برخوردار هستند.

بر اساس نتایج پژوهش حاضر فراگفتمان‌های دخیل‌ساز و نگرش‌نما در سوره‎های واقعه، حشر و الرحمن مشاهده شده‌اند که نشانگر گفت‌وگوی مستقیم قرآن با مخاطبان خود و بیانگر نگرش قرآن در مورد مفهوم برخی از آیه‌هاست.

فراگفتمان‌ دخیل‌ساز در سوره‌های واقعه و الرحمن از بیشترین بسامد و در سوره حشر از کمترین فراوانی برخوردار است. فراگفتمان‌ نگرش‌نما در سوره حشر بیشترین فراوانی و در سوره واقعه کمترین بسامد را به خود اختصاص داده است. فراگفتمان‌ یقین‎نما در سوره‌های واقعه و حشر از میانگین متوسطی برخوردار است و فراگفتمان خوداظهار تنها در سورۀ واقعه مشاهده شده است.

نشانگرهای تردید‌نما در هیچیک از سه سوره‎ مشاهده نشده‌اند. بر این اساس می‌توان دریافت که مهمترین دلیلی که قرآن(سخن پروردگار) را از زبان آدمی متمایز می‌کند، اطمینان، یقین و درستی تردید ناپذیر کلام قرآن است.

آیات قرآن بر اساس دلایل عقلی و منطقی با قاطعیت و یقین بیان شده است، به طوریکه به اعتقاد شاکر(1384) یقین در قرآن بر دو معنا دلالت دارد. در نوع اول یقین به معنای تصدیق است و در نوع دوم به معنای آرمش خاطر به کار رفته است. یقین در نوع اول با دریافت پیام آیات قرآن و تصدیق آنها همراه است. به عبارت دیگر انسان پس از شنیدن آیات، دلیلی برخلاف آنها نمی‌یابد و به درستی و صدق آن یقین می‌یابد. در معنای دوم انسان با مشاهده حقایق قرآن به آرامش درونی دست می‌یابد. از این رو فراگفتمان تردیدنما را که نشان‌دهنده شک و تردید و عدم صحت کامل پیام است، تنها می‎ توان در متون تدوین شده توسط انسان ملاحظه کرد زیرا ذات مقدس خداوند از هر تردیدی مبراست.

در سوره الرحمن تنها دو نوع نشانگر فراگفتمان تعاملی مشاهده شده است که در آن میان، نشانگرهای دخیل ساز از بیشترین و نشانگرهای نگرش‌نما از کمترین فراوانی برخوردار بوده ‎اند. نشانگرهای یقین‌نما در این سوره مشاهده نشده‌اند زیرا در بیشتر آیات سوره الرحمن به مفاهیم توصیفی همچون نشانه‌ها و آیات پروردگار در زمین و آسمان، تعلیم و تربیت، حساب و میزان، چگونگی آفرینش انسان و جن، نعمت‌های بهشتی وسرنوشت مجرمان اشاره شده است.

تکرار آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» نیز به منظور اقرار گرفتن به نعمت‌هاى خداوند بیانشده که نشان دهنده تأکید در کلام پروردگار است. بنابراین بجای کاربرد واژه‌هایی همچون «اِنَّ و لَ» که از نشانگرهای فراگفتمان یقین‎نما هستند و درمعنای تأکید به کار می‎روند، آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» 31 بار تکرار شده است.

با توجه به مطالب فوق می‌توان دریافت که اولا از میان انواع فراگفتمان‌های تعاملی تنها چهار نوع فراگفتمان تعاملی در سوره‎های قرآن ملاحظه می‌شود. ثانیا کلام قرآن همچون متون بشری نیست که بتوان انواع فراگفتمان‎های تعاملی را در آن مورد بررسی قرار داد، بلکه با توجه به مقتضیات هر سوره، تنها برخی از چهار نوع فراگفتمان را می‎توان در آیات اعجاز آمیز آن مشاهده کرد.

عدم ترجمه برخی از نشانگرهای فراگفتمان و نیز توضیحات طولانی در ترجمه برخی از آیات که معمولا درون قلاب ذکر می‌شوند، سبب نقص در ترجمه خواهد شد. کار ترجمه جدا از تفسیر است و یکی از اساسی‌ترین اصول ترجمه قرآن عدم ارائه تفسیر آیات در هنگام ترجمه است. عدم ترجمه نشانگرهای فراگفتمان در برخی از آیات و به بیانی دیگر حذف این واژه‎ها در زبان مقصد (زبان فارسی) سبب از دست رفتن مفاهیم اصلی آیات خواهد شد. توالی و تکرار برخی از نشانگرها در آیات قرآن کریم به منظور خاصی بیان شده که نیاز به تامل و دقت ویژه‌ای دارد. بر این اساس توجه به انواع نشانگرهای فراگفتمان و معانی آنها می‎تواند راهگشای مترجمان در ارائه ترجمه‎ای بی‌نقص باشد.

پژوهش حاضر تنها قطره کوچکی از اقیانوس بیکران شگفتی‎ های کلام قرآن است که تنها برخی از فراگفتمان‌های تعاملی را آشکار ساخت. ژرفا و عمق قرآن آن گونه است که هرچه قویترین اندیشه‌ها درباره آیات آن به کار افتد پایانی ندارد، زیرا نزول وحى الهى است و کلام خدا همچون ذات پاکش بى‌انتهاست.