تجربه‌های تاریخی تعطیلی حج؛ از حمله راهزنان تا شیوع وبا و کرونا

به گزارش ایکنا، با نزول آیه 97 سوره آل‌عمران که خداوند فرمودند: «فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ؛ در آن نشانه‏‌هايى[از جمله] مقام ابراهيم است و هر كه در آن درآيد در امان است و براى خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد و هر كه كفر ورزد يقيناً خداوند از جهانيان بى‌نياز است» از سال دهم هجری حج بر مسلمانان واجب شد.

در اهمیت و وجوب حج آیات و احادیث بسیاری نقل و حتی بیان شده است که اگر مردم توان حضور در سرزمین وحی را نداشته باشند حاکم اسلامی برای اینکه خانه خدا خالی نماند باید از بیت‌المال هزینه سفر مردم را تأمین کند اما در طول تاریخ عوامل بسیاری موجب تعطیلی حج شده است. یکی از عواملی که طی قرون متمادی موجب تعطیلی یا کاهش زائران بیت‌الله الحرام شده، شیوع بیماری‌های واگیردار بوده است.

در این میان شیوع وبا یکی از تأثیرگذارترین بیماری‌هایی بود که موجب فوت تعداد زیادی از حجاج در سرزمین وحی شد اما این بیماری و هیچ بیماری دیگری تاکنون موجب تعطیلی کامل حج نشده است.

در سال 1235 به سبب شیوع وبا حاجیان فراوانی در مکه فوت کردند. این بیماری در سال‌های 1890، 1892 1893، 1895 و 1902 میلادی در میان حجاج شیوع پیدا کرد اما موجب تعطیلی حج نشد و سبب فوت حجاج و کاهش تعداد زائران حج تمتع شد. شیوع آنفولانزای مرغی در جهان و احتمال سرایت آن به حاجیان در سال 2010 میلادی نیز موجب کاهش تعداد حجاج بسیاری از کشورها شد و برخی کشورها نیز داوطلبانه حج را برای زائران خود تعطیل کردند.

حمله راهزنان به کاروان‌ها 

از دیگر عواملی که در طول تاریخ موجب تعطیلی حج برای مردم برخی از مناطق شده می‌توان به ضعف حکومت‌ها در تأمین امنیت راه‌ها و جاده‌های منتهی به شهر مکه، اشاره کرد. در سال‌های پایانی قرن چهارم هجری قمری با ضعف دولت آل بویه، تعداد قبایل راهزن عرب که به کاروان‌های حج حمله می‌کردند افزایش یافت، این امر موجب شد در برخی از سال‌ها هیچ کاروانی نتواند راهی مکه شود. در همین قرن(چهارم هجری) بود که راهزنی حتی موجب شد برای 30 سال سفر به سرزمین وحی ممکن نباشد. در دوران حکومت ابوالفتوح(403 تا 410) بر مکه نیز به دلیل درگیری‌ها، شورش و راهزنی برخی از قبایل بادیه‌نشین در بسیاری از سال‌ها زائران نمی‌توانستند خود را به مکه برسانند و فقط مردم منطقه مکه و حجاز توفیق برگزاری حج را داشتند.

علاوه بر راهزنان معروفی که در مسیر کاروان‌های حجاج اقدام به دزدی می‌کردند، برخی از شیوخ محلی نیز در این مسیر اقدام به باج‌گیری می‌کردند که «امیر جبل» یکی از معروف‌ترین این باج‌خواهان بود. همین مشکلات و ناامنی‌ها طی سالیان متمادی حتی موجب شد علمای شیعه سفر حج(در آن سال‌های به خصوص) و برخی از مسیرهای این سفر از جمله سفر دریایی را تحریم کنند.

درگیری در حرم شریف

درگیری نظامی و سیاسی در حرم شریف نیز موجب شده حج در برخی از سال‌ها تعطیل شود. شاید کهن‌ترین دلیل تعطیلی حج به همین سبب باشد. زمانی که عبدالله بن زبیر بر مکه مسلط و طی سال‌های 66 تا 72 قمری به نام خود خطبه خواند، عبدالملک مروان که خود را خلیفه می‌دانست مانع رفتن مردم به حج شد. حمله قرامطه به مکه نیز در سال 317 موجب شد حج تعطیل شود.

درگیری پادشاهان محلی با یکدیگر

جنگ‌های داخلی ممالک اسلامی نیز از دیگر دلایل تعطیلی حج در طول تاریخ است. درگیری و اختلاف‌های مصر و عراق در سال 372 (و به نقلی 380) موجب تعطیلی حج از مسیر عراق شد. در این میان تعطیلی حج ایرانیان نیز بیشتر به دلیل درگیری پادشاهان محلی با یکدیگر بود. اختلاف‌های خاندان آل بویه در شهرهای مرکزی و شرقی ایران، کشورگشایی محمود غزنوی به هند و دست‌اندازی به سرزمین‌های آل بویه در شرق از رخدادهایی بود که به تعطیلی حج انجامید. حمله مغول به ایران نه تنها حج ایرانیان را در سال‌های 633 تعطیل کرد، بلکه منجر به توقف حج مردم عراق نیز شد.

اختلاف‌ سیاسی و مذهبی میان ایران و عثمانی از دوره صفویه در تعطیلی حج اثرگذار بوده است. در دوران صفویه مسیر حج ایرانیان از کشور عثمانی می‌گذشت و سفر ایرانیان به کشور متخاصم به ویژه هنگام نبرد دو دولت، با موانع و مشکلاتی همراه بود. حتی در سال 1042به دلیل تصرف بغداد به دست ایرانیان، دولت عثمانی مانع سفر حجاج ایرانی شد و در سال 1047 به فرمان سلطان سلیم عثمانی ایرانی‌ها از مکه اخراج شدند.

شاه‌عباس صفوی نیز حج‌گزاری ایرانیان را مایه سرازیر شدن اموال فراوان به کشور دشمن می‌دانست و با این بهانه که اهمال مباشران در ورود و خروج، ایجاد تأخیر در حرکت کاروان‌ها و ایجاد وقفه در سفر حاجیان از سوی اعراب در میانه راه موجب از دست رفتن فرصت حج و عدم درک وقوف در عرفه و مشعر می‌شود، سفر حج را برای چند سال ممنوع کرد.

شیعه‌کشی در  مکه

مخالفت دولت عثمانی و دانشمندان متعصب سنی با حاجیان ایرانی و دانشوران شیعه مقیم حرمین شریفین از دوره صفویه به بعد به بدرفتاری با ایرانیان شیعه و قتل دانشورانی مانند استرآبادی، معصوم‌بیک‌صفوی و میرزا زین‌العابدین کاشانی منجر شد. بر اثر این دشمنی‌ها در سال 1047 حاجیان ایرانی از سرزمین وحی اخراج شدند و به آنان اعلام شد که از سال بعد اجازه حضور در مراسم حج را ندارند. در سال‌های بعد نیز این بدرفتاری ادامه داشت. در سال 1088 نیز به بهانه اینکه شیعیان پرده کعبه را نجس کرده‌اند در این شهر شیعه‌کشی به راه افتاد و دانشمندی به نام سیدمحمد مؤمن‌رضوی را پشت مقام ابراهیم کشتند. اختلافات دولت‌ها در دوره افشاریه سخت‌تر و مشکلات حضور حجاج ایرانی در سرزمین وحی نیز بسیار بیشتر شد. این مشکلات در دوره قاجاریه نیز ادامه داشت و در سال‌های آغازین این حکومت موجب تعطیلی حج شد.

ظهور وهابیت

ظهور وهابیت و درگیری‌های دامنه‌دار آنان برای تسلط بر حرمین به طور متناوب موجب تعطیلی حج مناطق گوناگون شده است. تصرف شهرهای طائف، مکه و مدینه در سال 1217 در دوره اول آل‌سعود موجب مخالفت و واکنش کشورهای اسلامی از جمله ایران و تعطیلی حج شد. حمله وهابیان به مکه در سال 1219 نیز مانع عزیمت بسیاری از افراد به حج شد.

همچنین رفتار نامناسب آل‌سعود با حاجیان در چند نوبت موجب تعطیلی حج مردم ایران شد. در سال 1322 شمسی پس از آنکه ابوطالب یزدی در مکه به اتهام آلوده کردن خانه خدا اعدام شد، دولت ایران روابط خود را با عربستان قطع کرد و سه سال حج ایرانیان تعطیل شد. همچنین پس از کشتار حج‌گزاران در مراسم برائت از مشرکان در سال 1366 شمسی در شهر مکه به دست رژیم آل‌سعود، روابط ایران و عربستان قطع و تا سه سال حج ایرانیان برگزار نشد.

جلوگیری استعمارگران از برگزاری حج

جلوگیری استعمارگران از حج‌گزاری مسلمانان در کشورهای تحت استعمار نیز بارها در تاریخ رخ داده است. در اواخر قرن 19 با گسترش تفکر اسلامی کشورهای غربی از جمله انگلستان و روسیه که مستعمرات فراوان در سرزمین اسلامی داشتند به بهانه‌های مختلف مانع سفر حج زائران این کشورها شدند. از جمله در پی قیام سال 1903 در فرغانه دولت روسیه حج ترکستانی‌ها را ممنوع کرد تا مانع انتشار گزارش‌های این قیام شود.

قحطی و نبود آب

قحطی و نبود آب نیز از دیگر عوامل تعطیلی حج بوده است. این اتفاق در قرون چهارم و پنجم رخ داد. در سال 815(قرن نهم) نیز قحطی بزرگی در مکه گزارش شد بر حج تأثیرگذار بود.

در نهایت باید گفت در سال جاری شیوع یک بیماری واگیردار در جهان موجب شد فقط زائرانی که در کشور عربستان حضور دارند اجازه برگزار مراسم حج را داشته باشند و حج برای همه کشورهای جهان به دلیل شیوع کرونا تعطیل شود.