تأثیر ارتقای کیفیت شغلی دریانوردان بر زنجیره تجارت دریایی

16 دی‌ سال 1396 برگ دیگری را در تاریخ دریایی ایران رقم زد و باعث شد که مصداق «در آب سوختن و در آتش غرق شدن» عینیت پیدا کند؛ «سانچی» پروانه فولادین 189 هزار تنی که با دمای 1000 درجه‌ای در آب‌های چین سوخت و در دل آب فرو رفت و باعث شد یاد و خاطره 32 خدمه و سرنشین سانچی نه فقط در قعر دریای چین بلکه در دل مردم ایران جاودانه شود.

نیروی انسانی دریانورد، عامل اصلی بهره‌وری تجارت دریایی است. این دریانورد است که باید چندین میلیون دلار قیمت کشتی به همراه میلیون‌ها دلار محموله و جان چندین نفر خدمه یک کشتی را از دل دریای طوفانی و خشن باید به سلامت به مقصد برساند و با تخصص علمی و توانمندی خود مایحتاج ضروری یک کشور را از اقصی نقاط دنیا به سرزمین اصلی رسانده و اقتصاد آن کشور را پویا می‌کند.

یک دریانورد با دوری از خانواده و پذیرش خطرات فراوان و تهدید دزدان دریایی، دل به دریا می‌زند تا نان حلال بر سفره خانواده قرار دهد و در غیابش همسر  باید ضمن تحمل نگرانی مسافر دریایی، نقش پدر خانواده را ایفا کند.

امروز، 16 دی بهانه‌ای شد تا به پاس گرامیداشت یاد و خاطره 32 خدمه کشتی سانچی، از ابعاد روانشناختی به حرفه دریانوردی نگاه کنیم.

رضا سلطانی‌شال، عضو هیئت علمی گروه روانشناسی دانشگاه گیلان در گفت‌وگو با ایکنا از گیلان، در خصوص عوامل مؤثر بر استرس شغلی، اظهار کرد: دشواری کار مبحثی است که در حوزه کیفیت زندگی کاری از آن صحبت می‌شود، امروزه برای کار یا زندگی کاری یک کیفیتی در نظر می‌گیرند که عوامل متعددی بر آن تأثیر گذارند.

این استادیار دانشگاه گیلان درباره عوامل روانشناختی مؤثر بر شغل، افزود: مسائل روانشناسی، رضایتمندی از کار، امنیت شغلی، روابط و تعاملات انسانی در حرفه مورد نظر، ارتباط کارفرما یا مدیران با زیرمجموعه در میزان کیفیت زندگی کاری تأثیرگذار است.

وی با بیان اینکه کیفیت زندگی کاری همه ابعاد روانی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، هیجانی و عاطفی را شامل می‌شود، گفت: یکی از نتایج مثبت کیفیت زندگی کاری، رضایت شغلی افراد است؛ در واقع محققان معتقدند که رضایت از زندگی و کیفیت کاری در رأس هرم قرار دارند و سپس سایر عوامل قرار می‌گیرند.

تاثیر صنعت حمل و نقل دریایی و کشتیرانی در اقتصاد کشورها

وی با بیان اینکه امروزه تأثیر صنعت حمل و نقل دریایی و کشتیرانی در اقتصاد کشورها بسیار پررنگ و معنادار است، تصریح کرد: برخی از گزارش‌ها نشان داده که 90 درصد از حجم تجارت جهانی از طریق تبادلات و مبادلات دریایی انجام می‌گیرد بنابراین دریا، تجارت و اقتصاد دریایی در تأمین کالا یک نقش غیرقابل انکار دارد، به همین دلیل بسیاری از کشورهای دنیا سعی می‌کنند قابلیت‌های تجارت دریایی را افزایش دهند.

سلطانی ادامه داد: یکی از مؤلفه‌های مهم تقویت زنجیره تجارت دریایی است، که باید برای ارتقا و بهبود آن بر عوامل اصلی حیطه مورد نظر تأکید، توجه و تمرکز کنیم؛ مؤلفه‌های روانشناختی آن را ارتقا دهیم، براین اساس کیفیت زندگی کاری در کارکنان دریایی در رونق اقتصادی بسیار اهمیت دارد.

این استادیار دانشگاه گیلان با بیان اینکه دریانوردی یکی از عمده‌ترین و اصلی‌ترین فاکتور موفقیت کشورها در تجارت، اقتصاد و تأمین کالاهای اساسی است، بیان کرد: اگر شاغلان این عرصه از کیفیت کاری مناسبی برخوردار باشند، در بهبود و کارآمدی تجارت دریایی نقش خواهند داشت بنابراین بررسی ابعاد مختلف کیفیت کاری دریانوردان بسیار اهمیت دارد.

حرفه دریانوردی استرس‌ها و دغدغه‌های خاص خود را دارد

وی بیان کرد: نیروی دریایی هر کشور در تأمین امنیت هر کشور نقش بسیار مؤثری دارد، این امنیت نه فقط در طول و عرض جغرافیایی سرزمین است بلکه از طریق افزایش کارآمدی سایر نیروهای زمینی و هوایی هم می‌تواند خود را نشان دهد بنابراین علاوه بر آثار اقتصادی نقش این حرفه در تأمین امنیت هم باید مدنظر قرار گیرد.

این مدرس دانشگاه گیلان با بیان اینکه کیفیت زندگی کاری افراد، سلامت روان و بهداشت روانی افراد می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد، گفت: حرفه دریانوردی استرس‌ها و دغدغه‌های خاص خود را دارد بنابراین دریانوردان از استرس‌های خاصی برخور دارند.

وی ادامه داد: استرس‌های دریانوردی شامل تنش‌ها، تغییرات فیزیولوژیکی و زیست‌شناسی بدن می‌شود که ناشی از بهم خوردن ساعات شبانه‌روزی از اولین استرس‌های این شغل است، نبود زمان مشخص کاری خود استرس مضاعف ایجاد می‌کند. در کنار مباحث فیزیولوژیکی بهم خوردن ساعات حیات زیست انسان، کار در ساعات غیرمعمول، شب‌بیداری‌ها و همچنین غیرقابل پیش‌بینی بودن وقایع آتی از دیگر مؤلفه‌های استرس‌زای حرفه دریانوردی است.

سلطانی تصریح کرد: دریازدگی، ضعف شدید، استنشاق مواد شیمیایی از دیگر عوامل محیطی است که ممکن است منجر به ایجاد اختلالاتی در دریانوردان شود.

وی با بیان اینکه دریانوردی شغلی است که اضافه‌ کار طاقت‌فرسایی بر روی دوش افراد می‌گذارد، گفت: دریانوردان باید همه اوقات آماده و گوش به زنگ باشند و این آمادگی دائمی برای انجام وظیفه و مأموریت، استراحت آنها را مختل می‌کند و آنها را از بودن در یک زندگی معمول خارج می‌کند بنابراین بحث همیشه آماده به خدمت بودن می‌تواند باعث بروز خستگی مفرط شود و آنها را از کیفیت زندگی کاری دور کند که باعث فرسودگی شغلی می‌شود.

این استادیار دانشگاه گیلان ادامه داد: عواملی نظیر خطر دزدان دریایی یا تهدیدات دشمنان دیگر کشورها هم باعث تشدید آسیب‌های روانی و استرس می‌شود؛ همچنین محدودیت فیزیکی دریانوردان و وسعت فضای کار در کشتی می‌تواند در بهداشت روان شاغلان این عرصه تأثیرگذار باشد.

عضو هیئت علمی گروه روانشناسی دانشگاه گیلان اضافه کرد: بخش دیگری از اضطرابی که دریانوردان با آن مواجه هستند شامل نبود ثبات طول و عرض جغرافیایی، تغییرات ناگهانی آب و هوایی، مدام در حرکت بودن و فشار هوا است که می‌تواند سبب بروز سر درد و سرگیجه شود که عدم دسترسی به مراکز درمانی هم باعث تشدید استرس دریانوردان می‌شود به همین علت دریانوردان از نظر سلامت جسمی تا مدت‌ها در محدودیت هستند.

تنیدگی و استرس دائم باعث بروز فرسودگی شغلی می‌شود

سلطانی بیان کرد: تنهایی و انزوا از دیگر عواملی است که می‌تواند زمینه فرسودگی شغلی یا کار زدگی را در فرد ایجاد کند، فرسودگی شغلی یک مجموعه نشانه‌ها از خستگی مفرط عاطفی است که به دنبال سال‌ها درگیری و تعهد نسبت به آن حرفه، در یک فرد ایجاد می‌شود. در واقع فرسودگی شغلی حاصل فرسودگی جسمی، عاطفی و روانی است که در قدرت و توانایی انجام کار تأثیر می‌گذارد.

وی اضافه کرد: فشار شغلی، تنیدگی و استرس دائم باعث بروز فرسودگی شغلی می‌شود بنابراین وقتی فردی در محیط کار بنا بر دلایل بیرونی و درونی در معرض استرس‌های مختلف قرار می‌گیرد، انرژی و هیجان فرد را نسبت به شغل به تحلیل می‌برد و ممکن است فرد را تا پای افسردگی و درماندگی و احساس ناکامی پیش ببرد و باعث تغییر نگرش منفی نسبت به خود یا حرفه شود که در نهایت ممکن است فرد شغل را ترک کند یا به یک نیروی بدون انگیزه تبدیل شود.

استادیار دانشگاه گیلان در پاسخ به اینکه اعتقادات و باورهای معنوی چه کمکی می‌تواند به افراد با چنین شغلی داشته باشد؟ گفت: افرادی که جهان‌بینی معنوی دارند با دید متفاوت‌تری شرایط را تفسیر می‌کنند. زیست، فیزیولوژیک، رفتار، انگیزه و هیجان به عنوان مجموع عوامل روانشناختی با هم در ارتباط هستند؛ شناخت و دیدگاه معنوی بر رفتار مقابله‌ای با استرس مؤثر است.

سلطانی افزود: مطالعات نشان داده افرادی که باور مذهبی دارند در مواجه با تنش‌های روزانه، روش‌های مقابله‌ای پخته‌تر، کارآمدتر و اثربخش‌تری دارند و به تعبیری این مشکلات و استرس‌‌ها را امتحان الهی می‌دانند که در راستای افزایش مقام معنوی فرد صورت می‌گیرد بنابراین اگر فرد رویکردی معنوی داشته باشد بر شناخت و انگیزه وی تأثیر می‌گذارد.

کمک معنویت با تغییر در ساختارهای فکری به مدیریت استرس و اضطراب

عضو هیئت علمی گروه روانشناسی دانشگاه گیلان ادامه داد: در حوزه دریانوردی هم افرادی که معنوی‌تر باشند در مواجه با اضطراب از تفسیرهای معنوی استفاده می‌کنند، بنابر فرمایش پیامبر(ص) «کسی که برای کسب روزی حلال خانواده تلاش کند مانند مجاهد در راه خداست»؛ به عبارتی افراد با دیدگاه معنوی و مذهبی می‌توانند در برهه‌های مختلف با برخورداری از این تفاسیر و روایات برای مقابله با سختی‌ها استفاده کنند.

وی بیان کرد: نتایج مطالعات مختلف نشان می‌دهد افراد مستأصلی که از روش‌های ناپخته مانند خودکشی استفاده می‌کنند، عموماً افرادی هستند که از نبود رویکرد مذهبی و معنوی برخور دارند، زیرا کسی که معنویت دارد حیات و زیست را یک حیات معقول در نظر می‌گیرد چون به این نکته که در روایات آمده مبنی بر «هر چه سختی کار بیشتر باشد، ثواب کار بیشتر و ارزشمندتر است» باور دارد.

این مدرس دانشگاه گفت: اگر بنیان‌ها و ساختار اصلی تفکر فرد معنوی و الهی‌محور باشد، باعث می‌شود فرد منطق معنوی را در مقابله با تنش‌های روانشناختی در پیش گیرد و از روش‌های معقولانه‌ای‌ استفاده کند.

سلطانی با بیان اینکه استرس ارتباطات اجتماعی انسان را تحت تأثیر منفی قرار می‌دهد، تصریح کرد: استرس می‌تواند شناخت فرد را درگیر کرده و او را ناامید کند، حال اگر فرد اندیشه و شناخت الهی و دین محور داشته باشد، کمتر دچار بهم‌خوردگی زیستی می‌شود، هیجاناتش تعدیل می‌شود اما بهم نمی‌خورد چون شناخت معنوی تمامی ابعاد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

وی ادامه داد: باورهای معنوی استرس را تحت تسلط و تغییر قرار می‌دهد و با تغییر شناخت معنوی به صورت اثربخشی استرس را کنترل می‌کند بنابراین معنویت با تغییر در ساختارهای فکری می‌تواند به مدیریت استرس و اضطراب کمک کند.

لزوم نیازسنجی دریانوردان

عضو هیئت علمی گروه روانشناسی دانشگاه گیلان در پاسخ به این سؤال که چطور باید بهداشت روانی کارکنان شاغل در دریا را تقویت کرد؟ گفت: ابتدا باید یک مطالعه کیفی و تحلیل محتوا از نیازمندی‌های دریانوردان انجام دهیم و به صورت کیفی نیازسنجی کنیم، این نیازسنجی باید از خود دریانورد و به صورت میدانی انجام گیرد. اگر این مطالعه کیفی انجام گیرد براساس آن متوجه می‌شویم چه نیازهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و معناشناختی در خود شاغلان این حرفه وجود دارد تا بتوانیم برنامه‌ریزی دقیق کنیم.

این استادیار دانشگاه گیلان افزود: ارزیابی و نیازسنجی باید شامل مباحث فیزیکی، جغرافیایی، احساسات غم و هیجانات منفی، بهداشتی، دوری از خانواده، پزشکی، تعامل‌ها بین افراد و تفاوت‌های فرهنگی باشد.

وی تأکید کرد: دریانوردی در صدر مشاغل سخت قرار دارد، تا فرد یک هفته یا حتی چند روز در آن فضا قرار نگیرد نمی‌تواند فضای کاری آنها را درک کند. بنابراین فقط از طریق مطالعه کیفی که از همراهی دریانوردان حاصل می‌شود می‌توان درک کرد که نیازهای آنان چیست تا بتوانیم برای ارتقای سلامت روان و بهداشت آنها برنامه‌ریزی کنیم.

سلطانی تصریح کرد: بهداشت روان در این افراد حول محور خانواده، امکانات و تجهیزات، محدود شدن ارتباطات اجتماعی، مواج بودن دریا، تغییرات آب و هوایی، بهم ریختگی مباحث تغذیه‌ای، عدم ثبات فیزیکی است که باید به تناسب شرایط و هر فرد برای آن برنامه ریزی کرد و در نهایت تأثیر آن را در تعاملات تجارت دریایی و خانواده دریانوردان خواهیم دید.

حرفه دریانوری از دسته مشاغل تخصصی و بسیار سخت است که همواره باید از تمام ابعاد مورد توجه قرار گیرد زیرا جوانان با استعداد و نخبه در این عرصه با غیرت و همت تمام تلاش خود را برای جاری بودن شریان‌های تجارت دریایی یک کشور به کار بسته‌اند؛ با توجه به اینکه نیروی انسانی متخصص و کارآمد سرمایه هر ارگان محسوب می‌شود بنابراین باید به این سرمایه‌های روی آب هم به نحو شایسته توجه، حمایت و قدردانی کرد.

گفتنی است؛ حادثه کشتی نفتکش سانچی، حادثه تصادف دو کشتی (16 دی 1396) در آب‌های چین بود که از عسلویه حرکت کرده و مقرر بود برای تحویل میعانات گازی عازم داسان کره جنوبی شود، در راه با یک کشتی فله‌بر چینی با ۶۴ هزار تن بار غله به نام کریستال در سواحل چین برخورد کرد، محموله نفتکش سانچی نفت فوق سبک با درجه اشتعال بسیار بالا بود که این موجب آتش‌سوزی فوق‌سریع کشتی شد. بر اثر برخورد این نفتکش با یک کشتی باربری در ۳۰۰ کیلومتری بندر شانگ‌های در سواحل شرقی چین، ۳۰ ایرانی و دو تبعه بنگلادشی ناپدید شده‌اند که بعد از چند روز جستجو جسد سه نفر از ایرانیان مفقود در این حادثه پیدا شد.