روایتی از چگونگی تأسیس مرکز اسناد کتابخانه مجلس/ نگهداری بیش از 10 میلیون برگ سند پارلمانی

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ مرکز اسناد یکی بخش‌های سه‌گانه و مهم  «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» است که گنجینه‌ای از مدارک گران‌بها، تاریخی و مجموعه‌ای نفیس از آثار فاخر ادبی، فرهنگی و هنری دارد. علی ططری، مدیر مرکز اسناد کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در مورد بخش‌های این مرکز و اهم فعالیت‌های آن با ایکنا گفت‌وگویی انجام داده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانید.

ـ برای آشنایی بیشتر با مرکز اسناد در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ابتدا شمایی کلی از کتابخانه مجلس شورای اسلامی ارائه کنید؟

مجموعه کتابخانه مجلس شورای اسلامی با نام کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با سه بخش هسته فرهنگی قوه مقننه را تشکیل می‌دهند؛ مهمترین بخش فرهنگی و تاریخی قوه مقننه که به شکل هیئت امنایی اداره می‌شود و هیئت امنای آن را  ریاست مجلس شورای اسلامی تعیین می‌کند و خود رئیس مجلس طبق اساسنامه  کتابخانه در هر دوره، ریاست هیئت امنای آن را  برعهده می‌گیرد و بر این اساس مدیری هم برای آن انتخاب می‌شود.

قدمت کتابخانه تقریباً به دوره اول مجلس شورای ملی یعنی سال 1286ش برمی‌گردد و مشروح مذاکرات مجلس را بررسی می‌کنیم در آنجا برای نخستین‌بار شاهدیم که در دو مقطع بحث تأسیس یک کتابخانه در پارلمان را برخی از نمایندگان از جمله ولی‌الله خان نصر مطرح می‌کنند، اما صورت رسمی ندارد و گویا در همان زمان در همان حوض‌خانه زیر پارلمان کنونی جایی برای این امر در نظر گرفته می‌شود و چند قفسه کتاب را در آنجا به این منظور اختصاص می‌دهند، اما به صورت رسمی از دوره دوم مجلس مقارن با 1287ش کتابخانه مجلس تأسیس می‌شود و بودجه‌ای را در اعتبارات  مجلس، ارباب کیخسرو، نماینده اقلیت زرتشتی مجلس شورای ملی، که از مهمترین چهره‌های اداری ادوار نخستین مجلس بوده است، برای اداره کتابخانه پیش‌بینی می‌کند. 

پس از گذشت چند سال، حدود دوره چهارم مجلس، بحث یک اداره و ساختمان مستقل برای کتابخانه مطرح می‌شود که جایگاهی برای حضور عموم نیز در آن در نظر گرفته شود. بدین ترتیب کتابخانه‌ای با ساختمان فعلی که در ابتدا اصطبلی بود برای این منظور انتخاب می‌شود که آن زمان در مشرق ساختمان پارلمانی قرار داشت. از سال 1300 به بعد عملیات اجرای پروژه آغاز می‌شود و در سال 1302 کتابخانه در ساختمان فعلی شروع به کار می‌کند و در سال 1304 رسماً کتابخانه افتتاح می‌شود و مراجعه‌کننده می‌پذیرد؛ بر این اساس با احتساب سال 97 ، کتابخانه مجلس 110 سال قدمت دارد و قدیمی‌ترین کتابخانه رسمی و دولتی کشور است.

با این اوصاف باید بگویم که با قدمتی  112 ساله در حوزه مناسبات پارلمانی مواجهیم که به این واسطه در آسیا جایگاه رفیعی داریم و بعد از ژاپن، که انقلاب میجی یکی از ماحصل‌هایش تولد پارلمان و مشروطه در سال 1868 بود، در 1906 پارلمان ایران تشکیل شد. براین اساس در کتابخانه و موزه وظیفه و تعهد سترگی داریم و باید این سابقه  پُرافتخار را ارج نهیم و علاوه بر اینکه باید اسناد و منابعی را که از گذشتگان برجای مانده حفظ کنیم، باید برای آینده نیز سیاستگذاری کنیم و چشم‌اندازی نو ترسیم کنیم  که در زمان حاضر و آینده از این میراث عظیم و نفایس، که در مخازن کتابخانه است، حفظ و حراست کنیم و احیاناً بر این میراث بیفزاییم.

ـ از بخش‌های مهم این مجموعه مرکز اسناد آن است که حضرتعالی مسئولیت آن را به عهده دارید. در مورد مختصات این مرکز و کارهایی که تاکنون به انجام رسیده است توضیح دهید؟

بله، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که به آن اشاره شد، تغییر و تحولات زیادی را در سالیان متمادی داشته است و اگر بخواهیم به تولد رسمی آن اشاره کنیم، براساس چارت کتابخانه، از سال 1375 بوده است و با تحولاتی که در آن دوره مجلس پیش آمد، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی  از زیر نظر قوه مقننه خارج شد و توانست اعتبار جداگانه‌ای در بودجه دریافت کند. به تعبیر دیگر ردیف بودجه پیدا کند و از آن سال به بعد مرکز اسناد به صورت رسمی متولد شد. البته قبل از آن اسناد در مخازن و بخش‌های  قوه مقننه وجود داشت و از این سال است که با حدود 5 و 6 پرسنل و یک مدیریت موجودیت آن تعریف شد هر چند که طی این سالیان تغییر و تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است.

بنده از سال 87 عهده‌دار مسئولیت این مرکز شدم و از آن زمان یکی از کارهای اولیه این بود که تمام تلاشمان را کنیم تا به معنای واقعی کلمه به عنوان مرکز اسناد  قوه مقننه معرفی شویم که تا سال 87 شکل نگرفته بود و به عنوان رئوس فعالیت‌های ما تعریف نشده بود. لذا از همان سال پیشنهاداتی را به خدمت حجت‌الاسلام رسول جعفریان، رئیس وقت کتابخانه و حتی رئیس مجلس وقت،  لاریجانی، ارائه دادم تا به این واسطه به عنوان مرکز اسناد در قوه مقننه صاحب جایگاه تثبیت‌شده‌ای شویم. به این معنی که نظارت بر اسناد پارلمانی از گذشته تا به امروز داشته باشیم تا از جلوی خروج هرگونه سند ممانعت به عمل آوریم. این روند به خوبی به پیش رفت تا اینکه از سال 88 در چارت اداری و ساختار قوه مقننه تغییر دیگری به وجود آمد و بایگانی راکد قوه مقننه حذف شود  و مرکز اسناد جایگزین آن شد. به این واسطه مرکز اسناد علاوه بر موجودیت یافتن در ساختار اداری کتابخانه، در ساختار اداری قوه مقننه هم صاحب جایگاه رسمی شد.

در حال حاضر 12 واحد فعال در این مرکز داریم و عمده فعالیت و اولویت کاری ما حفظ و صیانت از کل اسناد و منابعی است که در  قوه مقننه تولید شده و می‌شود. تاکنون و با احتساب دوره اخیر مجلس شورای اسلامی، 34 دوره مجلس شورای ملی و اسلامی را پشت سر گذاشتیم و هفت دوره نیز شاهد تشکیل مجلس سنا بودیم که باید از کل اسناد این مجلسین نگهداری شود.

در مرکز اسناد بخش عکس حدود 160 هزار قطعه عکس در اختیار دارد و فقط در این بخش در چند حوزه به صورت تخصصی کارهایی در حال انجام است. مثلاً در حوزه علمای شیعه حدود  140 هزار عکس داریم. گنجینه‌ای شامل  12 هزار فایل صوتی و تصویری داریم که از این نظر مرکز اسناد کتابخانه مجلس مجموعه بی‌نظیری را در اختیار دارد که آن‌ها را عمدتاً طی سال‌ها خریداری کرده‌ایم. در حوزه رجال پارلمانی نیز هم اسناد بی‌نظیری موجود است. از جمله کارهای دیگری که در این مرکز پیگیر آنیم انتشار دو مجله است که یکی از آن‌ها با نام «اسناد بهارستان» با رتبه علمی ــ تروجی و تنها مجله پارلمانی در میان کشورهای منطقه است. در حوزه پژوهش هم  تاکنون نزدیک از 55 کتاب برای تألیف و چاپ حمایت کردیم و کتابخانه مجلس نیز تاکنون 460 کتاب را به چاپ رسانده که حدود 60 عنوان کتاب به موضوع تاریخ پارلمان و اسناد خروجی این مرکز می‌پردازد.

از سال 88 تاریخ شفاهی را در مرکز اسناد راه‌اندازی کردیم که تاکنون بالغ بر 60 مصاحبه تفصیلی در آن به انجام رسیده است و البته مصاحبه‌های دیگری را نیز خارج از مجموعه در اختیار داریم، همچون مجموعه مصاحبه‌های حسین دهباشی با حدود 50 رجل دوره پهلوی در آمریکا و اروپا و همچنین مجموعه خانم مهناز افخمی در قالب گروه تاریخ شفاهی ایالات متحده و باید بگویم که همه اسناد و منابع در دسترس برای استفاده عموم موجود است، به غیر از تاریخ شفاهی که هنوز برای آن دستورالعملی را به منظور استفاده علاقه‌مندان ارائه نکرده‌ایم و بنا داریم از سال 98 برنامه‌ای را نیز به این منظور مشخص کنیم.

ـ در گفته‌های خود اشاره کردید که بیشتر اسناد این مجموعه صرف‌نظر از اسناد پارلمانی، خریداری شده است. آیا طی این سال‌ها که شما مسئولیت این مرکز را به عهده داشته‌اید، افرادی هم مراجعه کرده‌اند که بدون هیچ چشم‌داشتی به اهدای مجموعه و اسنادی که در اختیارشان بوده است اقدام کنند؟

نظام خرید اسناد را از سال 88 در مرکز اسناد راه‌اندازی کردیم، اما جدای از این مسئله وظیفه اصلی ما حفظ و صیانت از اسناد پارلمانی است که از بدو تأسیس مجلس شورای ملی در این مجموعه تولید شده است. در حال حاضر به جرئت می‌توانم بگویم که بیش از 10 میلیون سند است.

در کنار خرید، اهدا هم داشتیم و در این مورد خاص جزء موفق‌ترین مراکز به‌ شمار می‌آییم و طی این ده ساله از مسئولیت من در این مرکز به خاطر دارم که توانستیم چند مجموعه نفیس را به مرکز اسناد بیفزاییم و از مجموعه‌داران بخواهیم که آنها را به مرکز اسناد اهدا کند که از بارزترین آن‌ها می‌توانم به مجموعه مرحوم حسن راه‌آورد اشاره کنم که تاکنون دو کتاب بر مبنای این مجموعه منتشر کرده و کتاب سوم نیز در دست چاپ است؛ مجموعه‌ای نفیس در مورد رجال تاریخی، فیش‌های تحقیقی در حوزه ایلات، عشایر و اسناد گران‌بهایی در حوزه تعزیه و شبیه‌خوانی که گنجینه نسخ خطی ما با اهدای این مجموعه و اسناد مرتبط با آن توانست با فاصله زیادی از سایر مراکز رتبه نخست را از آن خود کند.

البته موارد دیگر نیز اعم از عکس، تصاویر فیلم و نوار صوتی مرحوم دهخدا در این مجموعه موجود بود که به این واسطه حدود 5 سال وقت صرف جذب این مجموعه و انتقال اسناد آن به مرکز اسناد کتابخانه مجلس کردیم. از دیگر مجموعه‌های جذب و اهداشده به مرکز اسناد می‌توانم به مجموعه احمد فریدونی، کفیل وزارت کشور، وزیر و معاون وزیر در دوره پهلوی اول و دوم و همچنین مجموعه فرمانفرماییان اشاره کنم که فقط از مجموعه فرمانفرماییان توانستیم نزدیک به 50 هزار برگ سند را جذب و در این مرکز نگهداری کنیم. همین چند روز گذشته نیز فرمان نفیسی از دوره ناصری به ما اهدا شد که البته قرار بر این شد که کل مجموعه‌ای که این برگ سند در آن موجود بوده و متعلق به فردی به نام رشیدی است جذب شود و به مرکز انتقال پیدا کند.

در هر صورت به سبب اعتبار و جایگاه ملی که کتابخانه مجلس و مرکز اسناد آن در نزد مردم دارد، این واقعیت همواره وجود داشته و دارد که مردم، به ویژه آن‌هایی که صاحب مجموعه‌های نفیسی در حوزه اسناد تاریخی و ملی هستند، اگر قصد اهدای آن را داشته باشند، گزینه‌های نخست به منظور مراجعه و اهدای سند مجموعه‌ای همچون کتابخانه مجلس شورای اسلامی خواهد بود.

ـ به نظر می‌رسد که عمده اسناد مراکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی تاریخی و سیاسی و مربوط به تاریخ 110 ساله مجلس شورای ملی و مجلس شورای اسلامی باشد. احتمال دارد که از این جنس اسناد در سازمان اسناد و کتابخانه ملی نیز موجود باشد. در مورد نحوه تعاملتان با سازمان اسناد و کتابخانه ملی به منظور استفاده از مدارک موجود در آنجا توضیح دهید؟

بله، این مسئله بسیار مهم است که البته پیش از توضیح در مورد آن مایلم در مورد اسناد دیگری در این مرکز مطالبی بگویم که جزء اسناد اجتماعی ما هستند و اتفاقاً وجود این اسناد در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نقطه قوت ما محسوب می‌شود. منظور عرایضی است که از آن‌ها حفظ و حراست می‌شود و منظور از عریضه طرح مشکلات و برخی خواسته‌های مردمی است که مردم آن‌ها را برای طرح در مجلس به نگارش درمی‌آوردند و به نمایندگان خود می‌دادند. به ویژه اینکه مجلس در ابتدای شکل گیری وجهه‌ای معادل عدالتخانه برای مردم داشته است و آن‌ها در قالب عریضه به مسائل مختلف پرداخته و یا شاید هم طرح شکایت می‌کردند که البته این مسائل عمدتاً پیرامون دو قوه مقننه و مجریه بوده است. عریضه‌های مربوط به دستگاه قضا مبحثی جداگانه از آن دارد. به هر حال این اسناد به منزله اسناد اجتماعی ارزشمندی است و تصور می‌کنم تعداد آن‌ها در حال حاضر متجاوز از 6 میلیون برگ سند است. همان طور که اشاره کردم این امر یکی از وجوه تمایز مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی محسوب می‌‎شود.

در جواب به پرسشی که مطرح شد باید بگویم که متأسفانه تا پیش از مسئولیت این حقیر در این مجموعه، از دوره اول تا ششم مجلس شورای اسلامی کلیه اسناد مرتبط با خانه ملت به سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتقل شده است که من آن زمان در سلسله مکاتباتی که با رئیس کتابخانه ملی داشتم و البته رئیس مجلس با رئیس دولت وقت نیز این مکاتبات را ادامه داد و خواستار عودت اسناد مربوط به مجلس از کتابخانه ملی شدیم یا حتی نسخه اسکن‌شده آن‌ها را در اختیار بگیریم که البته نتیجه‌ای دربرنداشت. در شرایط کنونی تعامل مثبتی میان کتابخانه مجلس و کتابخانه ملی وجود دارد و فی‌مابین تفاهم‌نامه‌های 3 و5 ساله امضا شده است تا هر زمان که نیاز به اسناد کتابخانه ملی باشد، که این اسناد مکمل اسناد موجود در کتابخانه مجلس است، این کار انجام شود.

ـ اغلب مراجعان به کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی دانشجویان و پژوهشگران هستند. چه تمهیداتی اندیشیدید که خدمات ویژه‌ای به این مراجعان ارائه شود؟ آیا مدارک و اسنادی در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد و یا نسخه دیجیتال مدارک و اسناد به آن‌ها ارائه می‌شود؟ بسیاری از پژوهشگران گلایه‌مندند که در مراجعه به منابع و مراکز اسناد نمایه‌ای وجود ندارد که مشخص کند چه مدارک و اسنادی در آنجا حفظ و نگهداری می‌شود. آیا شما کتابنامه و یا سندنامه‌ای را از فهرست عناوین مدارک و اسنادی که در این مرکز نگهداری می‌شود تهیه کرده‌اید؟

بله، این اتفاق افتاده است و ما از کل نسخ خطی موجود در گنیجنه مرکز اسناد، که بالغ بر 24 هزار نسخه است، اسکن تهیه کرده و نسخه الکترونیکی آن را بارگذاری کرده‌ایم که قابل دسترسی است و در مورد سایر منابع و اسناد نیز این کار با استفاده از بهترین اسکنرها در حال انجام است که به محض مراجعه کاربر و پژوهشگر، پرینت هر کدام از آن‌ها با کیفیت بالا و با قیمتی بسیار نازل در اختیارشان قرار خواهد گرفت.

ذکر این نکته لازم است که در دوره مدیریت جدید کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی یعنی از زمان ریاست حجت‌الاسلام عماد بر این مجموعه، تمرکز جدی بر امر اشاعه اطلاعات شده است و حتی معاونت جدیدی نیز به این منظور در ساختار اداری کتابخانه به وجود آمده است تا هرچه بهتر و کارآمدتر برای سهل‌الوصول بودن منابع، اسناد و مدارک موجود به ویژه در مرکز اسناد اقدام کنیم.

حتی در طول این یک سال و نیم از مدیریت جدید در قالب سلسله‌نشست‌هایی در زمینه اشاعه اطلاعات موجود در این مرکز و کتابخانه با محوریت کتابخانه به تدوین آئین‌نامه‌هایی، به منظور نحوه صحیح و کارآمد ارائه خدمات به پژوهشگران، همت گماشته‌ایم. البته در این راستا فقط به صدور آئین‌نامه بسنده نکرده‌ایم و به فکر تقویت زیرساختهایی بوده‌ایم که در حد برآوردن توقعات مراجعان عمل کنیم. همان طور که اشاره کردم در حال حاضر 6 اسکنر و بوک‌اسکنر در سطح بسیار بالای فنی و مطابق با تکنولوژی روز دنیا خریداری کرده‌ایم تا منابع، اسناد و موارد مورد مطالبه مراجعان را تولید و در اختیارشان قرار دهیم.

گفت‌و‌گو از امیرسجاد دبیریان

انتهای پیام