یادداشت/
ايمان پشتوانه اخلاق اسلامی است
فلاسفه، انديشمندان و مکاتب مختلف در دنيا در طول تاريخ، با توجه به ابعاد وجودي انسان نظام‌هاي اخلاقي متفاوتي را پي ريزي نموده‌اند که هر کدام اصول و ارزش‌هاي متفاوتي را جهت رهنمود بشر به سمت سعادت ارائه مي‌نمايند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان، از آن جايي که يکي از مهم‌ترين نقاط اشتراک اخلاق و دين رهنمود انسان به سمت سعادت و ارائه زندگي از نوع بهتر براي آن است، رابطه بين اخلاق و دين انکارناپذير مي‌گردد. اما نکته مهم اين است که امروز اخلاق سکولار که ريشه در غرب و افکار انديشمنداني هم چون نيچه و کانت دارد، به جوامع ديني نفوذ کرده و نمودهاي آن در رفتار افراد جامعه قابل مشاهده است، اين در حالي است که جامعه ما به عنوان يک جامعه ديني، با در دست داشتن پشتوانه بزرگي به نام قرآن و سنت، نظام اخلاقي جامعي را در کنار خود دارد که با پياده نمودن آن سعادت دنيوي و اخروي افراد تامين مي‌شود.
نظام اخلاقي که توسط دين اسلام پايه ريزي مي‌شود از اين جهت بر نظام‌هاي اخلاقي مکاتب ديگر برتري دارد که سرچشمه در وحي و آموزه‌هاي الهي دارد، به تمام ابعاد وجودي انسان توجه نموده و سعادت دنيوي و اخروي را در کنار هم براي فرد تامين مي‌نمايد، در حالي که بنيان مکاتب ديگر ماديات و مسائل دنيوي است، تنها يک يا چند بعد از وجود انسان را مورد توجه قرار داده و اخلاق را در حوزه‌هايي هم چون قدرت‌گرايي، لذت‌گرايي و در نهايت تنها سعادت دنيوي محدود مي‌نمايند.
انديشمندان اسلامي در تعريف اصطلاحي، اخلاق را صفات نفساني راسخ و پايداري که موجب مي‌شوند افعالي متناسب با آن صفات به سهولت و بدون نياز به تامل از آدمي صادر شود مي‌دانند، که هم شامل فضايل اخلاقي و هم شامل رذايل اخلاقي است.
در واقع علم اخلاق زماني جامع و کامل است که صفات نفساني خوب و بد را معرفي نموده و راه دست يابي به صفات نيک و دوري از صفات ناپسند را به انسان معرفي نمايد.
ايمان از ماده «أمن» و مصدر باب افعال به معناي اعتقاد، گرويدن، تصديق و اطمينان است. (فراهيدي، 1409، 108) امام علي (ع) در تبين ايمان مي‌فرمايد: ايمان تصديق به قلب و اظهار و اعتراف به زبان و عمل به جوارح و اعضاست.( مجلسی، 1403، 74)
در واقع ايمان باور قلبي است که در نوع زيستن انسان نقش دارد و محور ارزش گذاري بر عملکرد افراد جامعه قرار مي‌گيرد. اما راه شناخت آن دقت در عملکرد و رفتار افراد است. به عبارت ديگر در يک جامعه اسلامي، زماني که ايمان حقيقي به ارزش‌هاي دين در قلب افراد وجود داشته باشد، رفتار و عملکرد افراد نمودهاي بارزي از اصول و ارزش‌هاي اخلاق اسلامي است. به‌عنوان مثال دوري از غيبت، دروغ، دزدي، پرداخت خمس و زکات و ... به خوبي در رفتار افراد جامعه قابل مشاهده است.
از ديدگاه اسلام اخلاق و ايمان لازم و ملزوم يکديگرند، ايمان بنيان اخلاق است و از سوي ديگر اخلاق کامل کننده ايمان است. به عبارت ديگر اخلاق بدون ايمان معنايي ندارد، زيرا تنها کسي مي‌تواند حقيقت انساني خود را شکوفا کند، در مسير کمال قدم بردارد و به مقام خلافت الهي برسد که اخلاق الهي در قلب و رفتارش نمود يابد. شايد در برهه‌هايي بتوان بدون ايمان به فضايل اخلاقي آراسته گشت، اما نکته مهم اين است که فضايل اخلاقي بدون پشتوانه ايماني، موقت و زود گذر بوده و در طي برخورد با مسائل مختلف و گذر زمان و حتي به ميان آمدن منافع شخصي بي دوام خواهد بود. زيرا فردي که به سوي لذت‌هاي مادي متمايل شده و به وجود جهان ديگر اعتقادي ندارد، بهره‌بردن از لذت‌هاي دنيوي را در اولويت قرار داده و در اين صورت فضايل اخلاقي را به راحتي کنار مي‌گذارد.
ايمان از آن جهت زير بناي اخلاق قرار مي‌گيرد که عقل انسان تنها مي‌تواند دايره محدودي از ارزش‌ها و رذايل اخلاقي را شناسايي کند و بيشتر مسائل در حوزه اخلاق داراي پيچيدگي‌هايي است که تنها دين مي‌تواند حسن و قبح آن را مشخص نمايد، لذا با عمل درست و آگاهانه به شريعت و آن چه احکام اسلامي ناميده مي‌شود، به خوبي مي‌توان اخلاق را هم در حوزه فردي و هم در حوزه اجتماعي در جامعه پياده نمود.(رک به: گفتگو با محمد رسول ايمانی خوشخو، رابطه اخلاق و علم، خبرگزاری مهر)
در واقع جامعه‌اي مي‌تواند خود را ديني بداند که اخلاق ديني در عملکرد و رفتار افراد آن به خوبي مشاهده شود، صرف ادعاي اسلامي بودن با توجه به ظواهر ديني و شعار هاي مذهبي در رسانه‌ها، خيابان‌ها، اجتماعات سياسي و مذهبي، کتاب‌ها و ... نمي‌تواند دليل خوبي براي ديني بودن يک جامعه باشد, در واقع ميزان پاي بندي به فضايل اخلاقي و دوري از رذايل اخلاقي، وسيله‌اي براي سنجش ميزان پاي بندي افراد يک جامعه به ايمان و باور قلبي آن‌ها است. هر چه ايمان قوي‌تر باشد، رفتارها بيشتر منطبق بر فضايل اخلاقي است.
جامعه اسلامي با در دست داشتن منبع بزرگي به نام شريعت احتياجي به مکاتب اخلاقي سکولار غرب ندارد، بلکه بايد به جاي مطالعه مکاتب اخلاقي غرب و تلاش براي پياده نمودن اصول سکولار آن در جامعه اسلامي، بازخواني اصول اخلاقي بر اساس مباني اسلامي انجام پذيرد، زيرا در اين صورت ثمره بهتر و بيشتري را به دنبال خواهد داشت.
منابع:
بررسي‌هاي اسلامي، (1387) ، طباطبايي، سيد محمدحسين، قم، بوستان کتاب.
فراهيدي، خليل بن احمد،(1409 ق) العين، ج1، قم، موسسه دارالهجره.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقی، (1403 ق) بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج66.
یادداشت از اعظم شجاعی
